Bazıları içinden geçtiğimiz devri Covid-19’un ikinci dalgası olarak kıymetlendiriyor. Bazılarıysa birinci dalganın tekrar yükselişe geçişi olarak tanımlıyor. O denli ya da bu türlü, dünya çapında artan hadiseler bir gerçek. Artık sır olmayan bir başka şeyse, bu virüsün büyük oranda fakirleri ve işçileri etkilediği. Bu nedenle dünyadaki Covid-19 hadise yayılışını gösteren harita birinci bakışta aldatıcı olabilir. Bölge, kent, mahalle diye haritayı küçülttüğümüzde tüm dünyada benzeri bir fotoğraf karşımıza çıkıyor: Başta endüstrileşmiş kentler olmak üzere, işçilerin yaşadığı mahalleler, salgının yayıldığı üslere dönüşmüş durumda.
Türkiye’den yola çıkacak olursak, Ankara, İstanbul, İzmir, Bursa, Konya, Gaziantep, Diyarbakır, Kocaeli üzere büyükşehirler salgının yayıldığı yerler olarak göze çarpıyor. Bu kentlerde de işçi mahallelerinin kırmızıya boyandığını görüyoruz. Örneğin İstanbul’da Bağcılar, Sultangazi, Esenler, Sultanbeyli, Ümraniye, Üsküdar; İzmir’de Konak, Buca üzere ilçelerin kıymetli bir kısmı virüsün asıl etkilediği bölgeler. (Hem Türkiye’de hem de dünyada, zenginlerin fakirlere kıyasla epey fazla test yaptırma imkanı olduğu, bu nedenle gerçek Covid-19 olay sayısının fakir mahallelerde verilen sayılardan çok fakat çok daha fazla olduğu unutulmamalıdır.)
Pekala dünyanın çeşitli kentlerinde durum nasıl? Neden haritalarda virüs bıçakla kesilmiş üzere işçileri, fakirleri kentin varsıl bölümlerinden ayırıyor?
MADRİD
Pandeminin başlangıcında Covid-19 virüsünden en çok etkilenen Avrupa ülkelerinin biri İspanya’ydı. Bugün de ülkede olay sayıları inanılmaz bir süratle artıyor. 18 Eylül itibariyle ülke genelinde 14 binin üzerinde yeni hadise tespiti yapıldı. Son devirde bilhassa başşehir Madrid’deki olaylar dikkat çekiyor. O denli ki yalnızca Madrid’de günlük yeni hadise sayıları vakit zaman tek başına on bini zorluyor.
Madrid’in mahallelerini sınıfsal olarak kıymetlendirecek olursak, hudut çizmekte fazla zorlanmayacağız. Çünkü kentin güneyi büyük çoğunlukla işçilerin ve fakirlerin yaşadığı Vallecas üzere mahallelerden oluşurken Kuzey, Salamanca, Latina ve Chamberi üzere mahallelerle zenginleri barındırıyor. Kabaca tablo bu biçimde. Aşağıdaki harita, kentin sosyoekonomik görünümünü bizlere sunuyor.
Madrid sınıfsal haritası
Ülkede Covid-19 yine siyasi bir krize dönüşürken Madrid’in sağcı-muhafazakar Halk Partili (PP) Madrid Özerk Bölgesi Lideri Diaz Ayuso, salgının ‘çoğunlukla mülteci mahallelerinde yoğunlaştığını’ belirterek, krizi şovenist hisleri kabartarak atlatma niyetinde. (İspanya’da sıhhat alanında tıpkı eğitim üzere mahallî idarelerin önemli bir yükü var, bu nedenle liderin rolü çok kıymetli.) Hakikaten El Pais gazetesinde geçtiğimiz hafta yayınlanan bir haber, işçi mahallelerinin salgından etkilenmesinin -Ayoso’nun kelamlarının aksine- bir ‘neden’ değil, ‘sonuç’ olduğunu gözler önüne seriyor.
Madrid mahalleleri
Son iki haftalık bilgilere nazaran, Madrid’de Covid-19 olay ortalaması, 100 bin bireyde 700 olarak gösteriliyor. Işçi mahallelerinde bu sayıların inanılmaz bir süratle arttığı görülüyor. Örneğin 100 bin kişi ortasında Puente de Vallecas ‘da 1.240.76, Villaverde’de 1.157.47 ve Usera’da 1.155.71 bireyde Covid-19’a rastlanıyor. Bu mahalleler birebir vakitte sol partilerin oy oranlarının yüksek olduğu yerleşimler.
Öte yandan sağ-muhafazakar-liberal partilerin güçlü olduğu varlıklı mahallelerdeki olay sayılarından bahsedecek olursak, inanılmaz bir fark göze çarpıyor. Örneğin Chamberi’deki Eloy Gonzalo Sıhhat Merkezi’nin son iki haftalık datalarında 100 bin şahıstan yaklaşık 200’ünün müspet olduğu görülüyor. Bu sayılar az olmamakla birlikte Vallecas’ın neredeyse 5-6 kat altında.
Bununla birlikte kentte yalnızca işçi mahallelerine has sokağa çıkma yasaklarının uygulanması da işin daha çıplak bir tarafı. O denli ki Madrid idaresinin aldığı karar doğrultusunda güney mahallelerinde yaşayanlar sırf çalıştıkları yerlere gidebilmek üzere yerleşimlerini terk edebilecek. Bunun haricinde -parkların dahi kapatıldığı- ömür alanlarından çıkmaları yasaklanmış durumda. Altı milyonluk Madrid’in yaklaşık bir milyonu bu durumdan etkileniyor. Durumu protesto edenler uygulamanın güçlü mahalleleri yalıtmak için yürürlüğe sokulduğu görüşünde…
LİMA
Latin Amerika’da Peru, Brezilya’dan sonra en fazla olay sayısına sahip ülke olarak dikkat çekiyor. Lakin ülke nüfusuna oranla toplam olay sayıları karşılaştırıldığında Peru’daki tablo çok daha şiddetli. Hele bir de Peru’nun Latin Amerika’daki en fakir ülkelerden biri olduğunu hesaba katacak olursak, iş daha da içinden çıkılmaz bir hal alıyor. O denli ki başşehir Lima’da toplam 10 milyon kişinin 1.2 milyonu suya erişemezken, ükede pak suya ulaşabilenlerin oranı yalnızca yüzde 60.
Peru, sınıflar ortasındaki uçurumun duvarlarla görülebildiği kentlerden biri. O denli ki ‘Utanç Duvarı’ ismi verilen bir duvar, Lima’nın fakir mahallelerinin merkeze gerçek akışını engellemek için 1980’lerde inşa edilmiş. Bugün hâlâ San Juan de Miraflores, Villa Maria del Triunfo üzere fakir mahallelerle, La Molina, Santiago de Surco üzere varlıklı mahalleleri korkutucu bir biçimde birbirinden ayırıyor. Bu duvar, Covid-19 sürecinde beşerler kadar virüsleri de aşikâr bir ölçüde birbirinden ayırmışa benziyor.
Peru, Utanç Duvarı
Öncelikle ülkedeki sıhhat sisteminin salgın öncesinde de epeyce makûs bir durumda olduğunu söyleyerek kelama başlayalım. O denli ki Peru idaresi geçtiğimiz baharda, şimdi olay sayıları 100’e bile varmadan evvel sıkı karantina uygulamaları yürürlüğe koydu. Birinci günlerde uygulamalar işe yarasa da fakirlerin çalışmak zorunda olmasıyla birlikte salgının haritası da mahalleden mahalleye farklı bir biçimde şekillendi. Hükümetin sıhhat alanındaki eksiklikleri pandemi ve yoksullukla birleşince, özel hastanelerde günlük üç bin dolarlık Covid-19 tedavisi uygulanan bir ülkeyle karşılaşıldı. Fakir mahallelerdeyse meskeninde hayatını kaybetmiş Covid-19 hastalarını bulup, çuvallayıp gömen gruplar kol geziyor.
Özel sıhhat kuruluşlarının imkanlarını kullanmak üzere bir mevzu kelam konusu değil. Ülke yoksulluğu, sınıflar ortası eşitsizliği ve neoliberal vahşeti tabanına kadar yaşarken hükümetin bulduğu tahlil epeyce kısa vadeli: ABD, İspanya ve IMF’den ‘yardım’ ve borç almak. Elbette kapitalist pazarda kimse kimseye karşılıksız yardım etmiyor, bu ‘yardımların’ ve borçların ne kadarının fakirler için harcanacağı soru işaretleri doğururken, yardımlar o denli ya da bu türlü ilerleyen yıllarda faturayı ödeyecek olan personel sınıfı ve fakirlerin belini daha da bükecek.
Lima’nın fakir işçi mahallelerinden Carabayllo da durum farklı değil; sıhhat kuruluşları, virüsün yayılmasındaki en büyük nedeni konutta kalamayıp işe gitmek zorunda olan işçiler olarak gösteriyor. Bunun haricinde kapitalizmin yarattığı vahşetin vahameti, sistem içinde tahlil arayan kimi kuruluşların bile ilgisini topluyor. World Neighbors kuruluşunun Latin Amerika ve Karayip bölge sorumlusu Lionel Vigil, yaptıkları araştırmalarda toplumsal uçuruma dikkat çekiyor: “Peru’daki sıhhat sistemi çökmüş durumda, tüm kamu sıhhat sistemi. Muhtaçlık duyulan az sayıdaki yataklar, başa çıkılmaz fiyatlar isteyen şirketlerin elindeki özel kliniklerde boş duruyor. Hükümetinse kliniklerle müzakere etme talihi yok. Karantina tümüyle çökmüş durumda. Olağan ki başta beşerler -herkes, fakirler, zenginler, orta sınıflar- çok tedbirliydi ve kademe kademe kurallar takip edildi. Ancak Peru’daki iktisadın yüzde 75’i kural dışı işliyor. Ve bu beşerler bir gün çalışmazlarsa o gün yemek yiyemezler…”
CAPE TOWN
Virüsün Afrika kıtasındaki yayılımının öbür bölgelere nazaran yavaş oluşu, başta bazılarına şaşırtan gelmişti. Bölgede test imkanı ve kamu sıhhat ağının yetersizliği göz önüne alınınca kıta kıyaslamasında Afrika’nın daha farklı kıymetlendirilmesi gerekiyor. Buna karşın, Güney Afrika, toplam 700 bine yakın hadise sayısıyla dünyada en fazla Covid-19 olayına rastlanan sekizinci ülke. Güney Afrika yalnızca Covid-19 gündemiyle dünyada öne çıkmıyor; ülke, birebir vakitte toplumsal ve ekonomik manada eşitsizliğin en ileri düzeylerde olduğu yerlerden. -hatta zenginlik ve gelir dağılımı bakımından kimi bilgilere nazaran dünyanın ‘en adaletsiz’ yeri.-
Mesela Güney Afrika’nın yüzde 20’lik kesiti, ülkedeki gelirlerin yüzde 70’ine sahip. Dünya ortalamasında birebir nüfus oranının yüzde 47’ye tekabül ettiği görülüyor. Biraz daha sayılardan devam etmek gerekirse, orta sınıfların gelirden aldığı hisselerin haricinde geriye kalan yüzde yirmilik fakir kesim, ülkedeki gelirin yalnızca yüzde 5’ine sahip olabiliyor. İşin daha acı tarafıysa ülkede azınlık beyazlar ve siyahlar ortasında önemli ekonomik farklar olması. İşsizlik bilgilerinden yola çıkacak olursak 2017 bilgilerine nazaran siyahlar ortasındaki işsizlik oranı 31.0 iken beyazlar için tıpkı oran sadece 6.7. Şunu da belirtmek gerekir ki siyahlar ortasındaki işsizlik durmaksızın yıllar boyunca artarken, beyaz işsizliğinde dalgalanmalara karşın evvelki yıllara nazaran düşüş var.
Covid-19 gündeminde de Güney Afrika, tam da bu yüzden salgını şiddetli yaşayan ülkelerden. Pandemi boyunca en can alıcı nokta olan Cape Town’u ele alalım. Akabinde önümüze üç tane harita koyalım: Kentin etnik dağılımını gösteren harita, gelir dağılımını gösteren harita ve Covid-19 hadiselerini gösteren harita… Bu üç haritayı üst üste koyduğumuzda kusursuzca birbirlerini tamamladıklarını göreceğiz.
Cape Town etnik haritası.
Bilhassa sosyoloji çalışmalarında sıkça kullanılan bir görsel vardır: Bir gecekondu mahallesini jilet üzere kesen duvar ya da yol; ve çabucak gerisindeki varlıklı yerleşimlerin kuş bakışı çekilmiş fotoğrafı. Aslında dünyanın pek çok kenti böylesi görüntülere sahip. Lakin Güney Afrika’da işin içine etnisitenin de ağır bir formda kendini göstermesiyle ‘duvar’ iyice belirginleşiyor. Covid-19 gündeminde, Cape Town’da salgının merkezlerinden biri haline gelen Khayelitsha tam olarak bu türlü bir yer.
Cape Town Covid-19 haritası.
Büyük çoğunluğu gecekondulardan oluşan bu kesimde salgın bir öbür şeyi de beraberinde getirdi: Gecekondu yıkımı! Derme çatma teneke kulübelerden oluşan bu gecekondularda yaşayan biri şöyle diyor: “Biz burada her gün ölüyoruz, yalnızca Covid-19’da değil, kulübe yangınlarından. Gecekondum yandıktan sonra bu açık toprağa gelmek zorunda kaldık. Bu toprakları işgal etmekten öteki bir bahtımız yok, zira kalacak bir yerimiz yok.”
Doktora gidip test olmak ve yerli yerinde bir tedavi sahibi olmak iste Khayelitsha için bir hayal. Ülke genelinde sıhhat hizmetine erişimi kıymetlendirecek olursak, orta ve üst sınıfların büyük bir kısmı özel sıhhat sigortaları ile paçasını kurtarabiliyor. Asıl ayrım, tıpkı demografik ve ekonomik datalarda olduğu üzere özel sıhhat kuruluşlarıyla kamu sıhhat kuruluşları ortasında. Özel sıhhat kuruluşlarının sağladığı hizmetlere, ülke nüfusunun yalnızca yüzde 20’sinden azı sahip olabiliyor. Geri kalan yüzde 80’lik kalabalık ise tıbbi materyal, işçi ve tertip eksikliği ile eli ayağına dolanmış devlet hastanelerinde kuyruklar oluşturuyor. Etnik açıdan baktığımızda da yeniden müthiş bir tablo var: 2018 bilgilerine nazaran tıbbi yardım programlarının yalnız yüzde 10’u siyahlara aitken yüzde 73’lük kısım beyazların.
Artık böylesi bir uçurumun olduğu bir yerde, fakir kitlelerin devayı klâsik formüllerde bulmasına şaşırabilir misiniz? Khayelitsha’da birden fazla kişi, doktora gidecek bütçeye sahip olmadığı için Covid-19’a, grip belirtilerine karşı kullanılan şifalı otları kullanıyor. Salgının şiddetlenmesinden sonra impepho ve umhlonyane üzere otları satanlara da, kullananlara da gecekondu sokaklarında sıkça rastlanıyor.
İşin bir de eğitim tarafı var olağan. Okulların kapalı olması Güney Afrika için daha fazla şey söz ediyor. Çünkü ülkede açlığa karşı uğraş kapsamında okullar fakir ve sağlıklı besine erişimi kısıtlı olan 9 milyon çocuğa yiyecek sağlıyor. Okullara gidemeyecek olmak ve internete sahip olmadıkları için online eğitimden de yoksun kalmak bir tarafa, işin bir de açlık-tokluk sorunu var.
Dünyanın her bir köşesine gittiğimizde karşımıza çıkan farklı olmayacaktır. Elbette eşitsizliğin yüksek olduğu ülkelerde bahsettiğimiz çizgi daha keskin olacak. Lakin bu, Covid-19’dan en çok işçi mahallelerinin etkilendiği gerçeğini değiştirmiyor. Fakirlerle zenginleri ayıran ve kimi yerde keskin, kimi yerde bulanıklaşan bu çizgi, virüsü de çemberine alıyor. Neoliberal talanın mirası yalnızca bugün karşılaşılan ‘kırmızı mahalleler’ değil, birebir vakitte gelecekte. Bugün ülkelerin uyguladığı siyasetler, gelecekte personel sınıfı ve fakirleri çok daha büyük bir yük bekliyor. Yani sermaye kaşıkla verdiğini kepçeyle alacak. Kırmızı mahallelerin alın yazısıysa iki canavara karşı savaşmak: Virüs ve neoliberalizm…
Gazete Duvar
