İlknur Taş*
Yakındoğu coğrafyasının iki büyük gücü olan Mısır ve Hitit ortasında, Kuzey Suriye’de bulunan Kadeş kenti yakınlarında gerçekleşmesinden ötürü, savaşın ismi da barış antlaşması da, araştırmacılar tarafından çoklukla bu kentin ismiyle tarihi kayıtlara geçirilmiştir. İzledikleri başarılı siyasi ve askeri siyasetlerle sonlarını ülkenin güneyine yanlışsız genişleten Hititler, Kuzey Suriye topraklarını fethettikten sonra, bu bölgede var olan başka güçlerle karşı karşıya kalmıştır. Asur ve Mısır üzere kuvvetli iki rakip, Hitit tarihi boyunca bu bölgede, onun en değerli savaş ve barış partnerleri olmuştur.
SAVAŞ NEDEN ÇIKTI?
Kuzey Suriye bölgesi ise; insan gücü, bedelli maden, varlıklı hammadde açısından güçlü bir bölge ve birebir anda kıymetli ticari yolların var olduğu bir kesişme ve birleşme noktasıydı ve bu bağlamda hem Mısır hem de Hititler açısından son derece değerliydi. Anadolu’dan Mezopotamya’ya bağlanan ticaret yollarını denetim altına almanın tek yolu, bu bölgeye hakim olmaktan geçmekteydi. Kuzey Suriye, Mısır’ın güvenlik alanıydı. Mısır topraklarına karşı yapılan akınlar, bu bölgeden geldiğinde tehdit oluşturabiliyordu. Bu nedenle bir istila tehlikesi lakin bu bölgenin emniyet altına alınması ile önlenebilirdi. Özetle hem ekonomik hem de askeri nedenlerden ötürü, Hitit Devleti için olduğu üzere, Mısır Devleti için de, Suriye topraklarına sahip olmak hayatiydi. Hasebiyle kurallar olgunlaştığında, bu bölgeyi ele geçirmek ismine her iki devletin de harekete geçip bir savaş senaryosunda yer almış olmaları aslında hiç de sürpriz değildi.
HİTİTLER VE MÜTTEFİKLERİ
Geç Tunç Çağı’nın Doğu Akdeniz’de gerçekleşen bu en önemli çarpışması, Mısır Firavunu II. Ramses ve Hitit Hükümdarı II. Muvatalli’nin komuta ettiği ordularıyla M.Ö. 1275 yılında Kuzey Suriye’de bulunan Kadeş kenti yakınlarında gerçekleşti. Mısır hükümdarı, epeyce kalabalık bir ordu ile kuzeye hakikat sefere çıkmıştı. Lakin II. Ramses’in ordusunun tam sayısı hiçbir yerde belirtilmemişti. Karşısında ise Hitit İmparatorluğu güçlerinden oluşan ve asker sayısı on dokuz bini bulan bir ordu vardı. Savaş esnasında, II. Muvatalli ön cephede savaşmamış, başkomutan olarak ordunun başına kardeşi III. Hattuşili’yi geçirmiştir. Hitit hükümdarının ön ve art sathında muazzam bir savaşçı birliğinin yer aldığı bildirilmektedir. Ayrıyeten Hitit ordusunda savaşan yalnızca Hititler değildir. Anadolu’da bulunan ve Hitit Devleti’ne mutabakatlarla bağlanmış, Nahrina, Kaşka, Arzawa, Maša, Pitaşşa, Dardania, Karkiša, Arawanna, Lukka, Karkamıš, Ugarit, Nuhašše, Halep, Mitanni, Kizzuwatna üzere birçok Anadolu Krallığı Hititlerle müttefik olmuş ve şahsen savaşa katılmışlardır. Bunların ortasına eklenen ve aslında Hititlerin kadim düşmanı olarak bilinen Kaşkalıların da listeye dahil edilmiş olması ekseriyetle II. Muvatalli’nin diplomatik başarısı olarak yorumlanır.
SAVAŞ OTOMOBİLLERİ VE ‘KOŞUCULARI’
Hitit ve Mısır ordusunun bu savaşında kilit ögesi savaş otomobilleri olur. Geç Tunç Çağı’ndaki çarpışmalarda en kıymetli araç savaş arabalarıydı. Onları kullananlarsa savaşçılar ve “savaş arabası koşucuları”ydı. Kadeş’i tasvir eden kabartmalarda ve tıpkı vakitte Mısır yazılı evraklarında de, Mısır ve Hitit otomobilleri birliklerini desteklemek üzere çarpışan ve savaş otomobillerinin önünde koşan savaşçılar vardır. Olasılıkla “savaş arabası koşucuları” olarak isimlendirilen bu askerler, savaş otomobillerine eşlik etmekle yükümlülerdi. Hakikaten Kadeş Savaşı’nı epeyce gerçekçi bir biçimde aktaran Abydos Tapınağı kabartmalarında, Mısırlı koşucular çarpıcı bir halde otomobil taburuyla uyumlu bir halde resmedilmiştir. Bu koşucuların temel vazifesi, yaya düşmanlarla uğraş etmekti ve Hitit metinlerinde geçen “ERIN MEŞŞarikuwa” bu askerleri tabir etmek için kullanılmış olabilir.
Savaşı, II. Ramses’in sözleri doğrultusunda kaydedilen tapınaklardaki betimlemeler ve yazıtlar sayesinde öğreniyoruz. Yazıtların daha eksiksiz olan kıssası iki papirüste daha anlatılmıştır. Kelam konusu betimlemeler ve yazılı dokümanların çabucak hepsi de Mısır’ın bu savaşı kazanmış üzere bir imaj yaratmaya çalıştığını göstermektedir. Ne var ki, Hitit kaynaklarındaki kısa notlar ve savaş sonrasında bölgedeki siyasi portre, Mısırlıların galibiyetinden kelam etmenin pek de mümkün olmadığını bize gösterir. Savaş sonrasında Hititlerin kurduğu vasallık sisteminde ve buna bağlı olan Suriye güç odaklarında en ufak bir değişiklik dahi olmamıştır. Hatta Kadeş Savaşı sonucunda Mısır, daha evvel orta Suriye bölgesinde ele geçirdiği toprakları emniyet altına almayı bile başaramamıştır.
Özcesi, tüm sonuçlar, Mısır’ın bu savaşla gayelerine ve istediği muvaffakiyete ulaşamadığına işaret eder. Olasılıkla firavun ülke içinde gücünün sarsılmaması için, kendi hırslarına yenik düşmüş ve ayrıyeten duyduğu politik korkularla büsbütün propaganda hedefli bir senaryoyu Mısır halkına oynamayı tercih etmiştir. Aslında bu duruma Eski Çağ tarihinde hiç yabancı değiliz. Önasya hükümdarlarının değerli bir kısmı güçten düştüklerini ya da savaşlarda mağlubiyet yaşadıklarını beyan etmedikleri üzere; bunun tersine bir tavırla olayları farklı göstermeyi ya da kamufle etmeyi seçmişlerdir.
Hititler cephesine gelince; savaştan sonraki süreçte hayli barışçıl bir hava esmektedir. Hitit Devleti, hiçbir vakit Mısır’ın hükümranlık alanı içindeki öbür toprak kesimlerini ilhak etmek suretiyle kazandıkları zaferi istismar etmeye çalışmamıştır. Dr. Erdal Doğan, bir hukukçu bakış açısıyla Hititlerin bu barışçıl tavırlarını şöyle özetler: “Hitit Uygarlık ideolojisinin özü, çatışmayı yüceltip fizikî olarak ezip yok ederek iktidar körleşmesinde yok olmayı değil, barışçı bir ömür anlayışını savunmakta yatmaktadır.”
SAVAŞTAN 16 YIL SONRA GELEN BARIŞ İMZASI
Kadeş Savaşı’nın akabinde birinci etapta, Mısır ve Hitit ortasındaki diplomatik süreçten pek haberdar değiliz. Lakin iki krallık ortasında kuşkusuz muahedeye varılıncaya kadar, diplomatik ulaklar yoluyla etkin olarak iştirak sağlanan ağır barış müzakereleri gerçekleştirilmiş olmalı. Hitit ve Mısır delegasyonu ortasında, Kadeş Savaşı’ndan 16 yıl sonra M.Ö. 1258 yılında bir barış muahedesi imzalanır. Muahede metni, II. Ramses ve II. Muvatalli öldüğü için onun yerine geçen III. Hattuşili tarafından imzalanır.
Mısır ve Akad lisanlarında kaleme alınan ve birer kopyası korunan gümüş muahede evrakı; saldırmazlık, karşılıklı askeri yardım, tahta çıkacak veliahtın haklarının korunması ile kaçak ve isyancıların mübadelesine ait hususlar içermektedir. Bundan bu türlü, taraflar karşılıklı olarak birbirlerinin egemenlik haklarına hürmet gösterecek ve dostluklarını sonsuza kadar koruyacak; düşman taarruzlarında ise daima ortak hareket edeceklerdir. Ayrıyeten, tutsaklar ve kaçaklar isteğe bağlı olarak şartsız geri verilecek; lakin bunlar şiddetle cezalandırılmayacak ve çocuklarından öç alınmayacaktır. Kelam konusu mutabakat metninde, iki imparatorluk ortasındaki hudut sınırının belirlenmesine yönelik rastgele bir referansa rastlanmamış olması ise epey ilgi caziptir.
Mutabakata ilişkin doküman orjinal hali ile değil, o devirde yapılmış birkaç kopya olarak ele geçmiştir. Kelam konusu mutabakat bu haliyle, dünya tarihinde devletler ortasında yapılan ve eşitlik prensibine dayanan en eski muahededir. Hititçe muahedenin üzerinde hükümdarın mührünün yanı sıra, Hitit Kraliçesi Puduhepa’nın da mührü bulunur. Mısır’da tapınakların duvarlarına kazınan muahedenin bir nüshası da, Boğazköy kazılarında kil tablet olarak ele geçer. Bu tablet günümüzde, İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndedir. Kadeş Anlaşması’nın yer aldığı ve Hattuşa’da bulunan çivi yazılı tabletin büyütülmüş kopyası ise, New York’taki Birleşmiş Milletler binasında asılıdır.
ORTADOĞU’YU RAHATLATAN BARIŞ
Muahede ile bir vakitlerin azılı düşmanı olan iki imparatorluk, M.Ö. 13. yüzyılının geri kalan kısmında, Yakın Doğu coğrafyasının en iyi müttefikleri haline gelir. Şiddeti sürdürmek yerine, her iki tarafın da müzakere ederek tahlile ulaştırdığı ve ilahların da onayladığı bir mutabakat ile barış periyodu elbirliğiyle inşa edilir. Böylece, bölgede yıllarca süren düşmanlık ve savaş atmosferi yerini barış rüzgarlarına bırakmıştır. Hatta sonraki diplomatik süreçte, II. Ramses ile III. Hattuşili ve Puduhepa’nın kızı ortasında yapılan bir hanedan evliliğinden de kelam edilmektedir. Ayrıyeten iki ülke ortasında ağır bir ikram alışverişi ve mektuplaşma trafiğinin de yaşandığı belgelenmiştir. Dostça bağlantılara dayalı bu ikram ve mektup alışverişine ait ayrıntılar, Hititlerin başşehri Hattuşa’daki kraliyet arşivlerinde korunmuştur. Akadça mektuplarda ve birtakım Hititçe yazışmalarda da karşımıza çıkar. Bunun dışında, II. Ramses’in uzun hükümdarlığı periyoduna tarihlenen Mısır rölyeflerinde de, iki ülke alakalarına dair öbür delillere ulaşma imkânını buluruz.
Eskiçağ’da iki güçlü devlet ortasında tesis edilen bu barış ortamı, kuşkusuz içinde bulunduğumuz bu coğrafyaya bir müddetliğine de olsa huzur vermiş olmalı. Günümüzde Ortadoğu’da yaşanan kaos ve çatışma ortamı düşünüldüğünde, kalıcı bir barışı tesis etmek için, Kadeş Antlaşması’na benzeri kalıcı tahlillere odaklanılsa bölgede nasıl bir dönüşüm yaşanırdı sanki? Bu dönüşüm kuşkusuz ki, Ortadoğu ülkeleri ortasında daha iyi ilgiler kurulmasını da mümkün kılacaktır. Ortadoğu’da barışın, kardeşliğin, sevginin karar süreceği sonsuz vakitleri görmek umuduyla…
* Prof. Dr. / Hitit Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Kısmı
Gazete Duvar
