Açılış fiyatı 80 bin Sterlin’den başlayan ve 27 Ekim’de açık artırmayla satılacak 15. yüzyılın ikinci yarısından kalma Divan, Kemal-i Hucendi’nin (Kamal Khujandi) şiirlerini içeriyor. İslam Ansiklopedisi’nde yer alan bilgiye nazaran, Divan’ın muharriri soyadından anlaşıldığı üzere Mâverâünnehir bölgesinde bulunan Hucend’de doğdu. Tebriz’e yerleştikten sonra tanınmış bir pir olduğu belirtilse de hangi tarikata mensup olduğu bilinmiyor. Timur periyodunda Timur’un oğlunun ve Azerbaycan Valisi’nin takdirini kazandığı, 1401’de vefat ettiğinde ise Ferahbahş mahallesine defnedildiği belirtiliyor. Aşk ve tasavvufa dair gazeller yazan Hucendi, mahlas isim olarak “Kemal” ismini kullanmış. Yaklaşık sekiz bin beyit ihtiva eden divanı çoklukla gazel, kıta ve rubâîlerden oluşuyor lakin bu divanı Mevlana kadar ünlü olmamış. Divanının minyatürlerle süslü bir nüshasının Viyana Ulusal Kütüphanesi’nde bulunduğu, İslam Ansiklopedisi’nde verilen bilgiler ortasında. Yapıtın Türkiye’de ve bilhassa İstanbul kütüphanelerinde de (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3962-3963) birçok nüshası bulunuyor. Divan iki kere Tebriz’de (1332, 1337), son olarak da Îrec Gül-i Surhî tarafından Tahran’da (1374) neşredilmiş.
FATİH’İN SİPARİŞİYLE ÜRETİLMİŞ BİR NÜSHA
Sotheby’s’in satışa sunduğu Divan, Hucendi, Fatih devrinden evvel öldüğünden, onun divanının nüshalarından biri durumunda. Yani Fatih’e ithaf edilmesi bu Divan’ın içindeki şiirlerin bilhassa Fatih için yazıldığı manasına gelmiyor, Hucendi’nin şiirlerinin Fatih için kopyalanarak el yazması kitap haline getirildiği manasına geliyor. Birebir eser, 2018 yılında yeniden Londra’daki öteki bir şirket tarafından 400 bin Sterlin açılış fiyatıyla satışa sunulmuştu. Şu anda açılış fiyatının 80 bin Sterlin’de olması, yapıtın ziyanına satışa çıkarıldığını gösteriyor.
Sotheby’s, medyaya yaptığı açıklamada yapıta Türkiye’den ağır ilgi olduğunu belirterek yapıtın Türkiye’ye döneceğini umduklarını belirtiyor, velhasıl Fatih’in ikili portresi için yapıldığı üzere, pazarlama taktiği olarak yeniden ‘Türkiye’ye ilişkin eser Türkiye’ye dönsün’ çeşidinden bir strateji uygulanıyor.
Fatih periyodunda onun buyruğuyla 150’ye yakın el yazması kitap üretildi ve bunlardan 24 tanesi edebiyat ve şiir içerikliydi. Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde edebiyat içerikli olanlardan yalnızca 10 adedinde Fatih Sultan Mehmed’e ithaf sayfası bulunuyor. Sotheby’s uzmanları, satışa sundukları bu Divan’da Fatih’e ithaf sayfası bulunması üzerinden pazarlama söylemi geliştiriyor. Böylece Fatih’e ithaf sayfası içeren yazma sayısının, bu satışa sundukları Divan ile 11’e yükseldiğini belirtiyorlar.
DİVAN SARAYDAN NASIL ÇIKTI?
Siyah mürekkeple talik yazı üslubunda neşredilen ve içinde Fatih’e ithaf edildiği belirtilen Divan’da Fatih’in kütüphanesine ilişkin olduğunu gösteren çerçeveli kayıt sayfasının yanı sıra son sayfasında oğlu II. Beyazıd’ın da mührü bulunuyor. Bu kayıtlar Fatih’in Kemal-i Hucendi’nin Divan’ını okumak istediği için bu yapıtın neşredilmesine dair sipariş verdiğini gösteriyor. Yapıtta II. Beyazıd’ın mührünün bulunması ise yapıtın II. Beyazıd devrinde hala Topkapı Sarayı’nda bulunduğunu gösteriyor. Lakin bu tarihten sonra kimlerin eline geçtiği 1870’lere kadar bilinmiyor.
Sotheby’s’in verdiği menşei bilgisine nazaran, 1870 yılında İran’daki Kaçar Prensi Kasım Han’ın sanatkarı Lûtf Ali Şirâzî bu Divan’ı tekrar ciltlemiş. Sanatkarın ciltte yazdığı not, 1870’te yapıtın Kaçar ailesine ilişkin olduğunu kanıtlıyor. Sotheby’s’e nazaran eser diplomatik bir ikram olarak İran’a gönderilmiş olabilir.
Yapıtın İran hudutları dışına ne vakit çıktığına dair de bir delil mevcut. 1897’de İran hudut denetimi yapıtın bir sayfasına ‘teftiş’ mührü basmış. Münasebetiyle eser, 1897’de İran’dan ülke dışına çıkarılmış.
1789-1925 ortasında İran’ı yöneten Kaçar hanedanının Türk kökenli bir aile olduğu İngiliz kaynaklarında belirtiliyor. Kaçar hanedanları 1794’te Zend hanedanlığını devirip yerine geçtiklerinde Kafkasların büyük kısmında İran hakimiyetini tesis ettiler. 19. yüzyılda ise Ruslara yenilince bugünkü Gürcistan, Dağıstan, Azerbaycan ve Ermenistan’ı kaybettiler. 1930’da sürgüne gönderilen bu ailenin mensupları, İran tahtının varisleri olarak şah unvanı taşıdıklarını argüman etmeye uzun mühlet devam etti. Kardeşinin vefatından sonra kendini şah ilan eden Muhammed Hasan Mirza, 1943’te İngiltere’de öldü. Aileden bugün tahtın varisi olan kişi ise II. Muhammed Hasan Mirza ismini taşıyor. Kaçar ailesinin üyeleri, bir birlik kurmuş durumdalar ve her yıl konferans düzenleyip aileleri hakkında yapılan akademik çalışmaları destekliyorlar.
Sotheby’s’in satışa sunduğu ve Fatih’e ithaf edilen Kemal-i Hucendi’nin Divan’ının 1897’de İran dışına, gümrük denetiminden geçirilerek çıkarılması, bu yapıtın resmi biçimde kaydı yapılarak götürüldüğünü yani kaçırılmadığını gösteriyor, tahminen yeniden diplomatik bir armağan olarak gönderilmiş olabilir. 1897 itibariyle İran’ı yöneten Kaçar hanedanı, tıpkı aynı devirde Osmanlı’da olduğu üzere büyük bir dış borca sahipti ve borçlarını yapılandırmaya çalışıyordu. İran’da 1908 yılında petrol bulundu. Fakat bundan evvel bu devrin hanedanı Şah Muzaffer ed-Din Kaçar, 1901’de ülkede petrol bulunması durumunda, ülkenin büyük kısmında petrol çıkarma haklarını bir İngiliz’e devretmişti. Şah Muzaffer ed-Din Kaçar, 1906’ya kadar süren hakimiyeti devrinde üç sefer Avrupa gezisi yapmış. Osmanlı’da yalnızca Abdülaziz’in bir sefer Avrupa gezisi yaptığı hatırlanacak olursa bu kıymetli bir bilgi.
Fatih’in siparişiyle hazırlanan, içinde Fatih’e ithaf sayfası, Fatih’in ve II. Beyazıd’ın kütüphane mühürleri bulunan Kemal-i Hucendi’nin Divanı’nın Sotheby’s tarafından satışa sunulan bu nüshası, Topkapı Sarayı’ndan çıkıp İran’a gitmiş, akabinde tekrar İran’dan çıkıp Londra’ya ulaşarak, 2018’den sonra 2020’de ikinci kez Londra’da alıcı bekliyor.
Türkiye’de Kemal-i Hucendi’nin Divanı’nın diğer nüshalarının bulunduğu dikkate alındığında, Sotheby’s’in satışa sunduğu 20×12 santimlik bu yapıtın, bizdeki devlet koleksiyonlarında yer alanlardan tek farkı içindeki ithaf sayfası ve kütüphane mühürleri.
Yapıtın Topkapı Sarayı dışına nasıl çıkarıldığı konusunda ise şimdi kesin bir bilgi bulunmuyor.
Detaylı bilgi için:
Yapıtın müzayede lot’u sayfası: https://www.sothebys.com/en/buy/auction/2020/arts-of-the-islamic-world-india-including-fine-rugs-and-carpets/diwan-a-royal-collection-of-kamal-khujandis-poems
Gazete Duvar
