“Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi” ya da “Türk Tipi Başkanlık” diye isimlendirilen -ve doğrusu, ikinci isim kendisine daha bir yakışan- keyfîlik rejimi altında ikinci yılımızı geride bıraktık. 16 Nisan 2017’de düzenlenen referandumda kabul edilip 9 Temmuz 2018’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın yemin etmesiyle resmen yürürlüğe giren rejimimiz, gerçekte 7 Haziran 2015 seçim sonuçlarının hiçe sayılmasıyla başlatılmış sürecin vardığı kademe. O vakitten bugüne, devleti devlet yapan kurumlar birer birer kurum olmaktan çıkarıldı. “Tek adam”da beden bulan bir idare sistemi kuruldu, hangi hususta kaç şahıstan ve kimlerden meydana geldiğini yönetilenlerin hiç bilemediği, karakteristikleri “seçilmemişlik” olan heyetler her şeye karar veriyor. En kıymetlisi -ve yürürlükteki rejimin niteliğini belirleyeni-, yargı gücünün bağımsızlığının yok edilmesi, giderek, herkesin karşısında eşit olduğu maddelerden ve hukuk uygulamalarından meydana gelmesi gereken adalet sisteminin, yaklaşım olarak bile ortadan kaldırılması. İktidar partilerinin dayanak yitirmeleri ve oyla başta kalmalarının tehlikeye düşmesiyle birlikte, seçim sisteminin şeffaflığının, dürüstlüğünün yok edileceği, tahminen toptan lağvedileceği ileriki kademenin birinci adımları da atılıyor.
Otoriterlik, diktatörlük, bunların ortası bir şey… Nasıl isimlendirirsek isimlendirelim, yürürlükteki rejimimizin demokrasiyle, hukuk devletiyle uzaktan yakından alâkasının kalmadığında, insanî çabasını propagandaya hasretmiş olanlar dışında herkes hemfikir. Hasebiyle, bugünün muhalifleri için en net gaye ve temel birleştirici kavram, demokrasi.
Bugünkü keyfî “anti-hukuk” rejiminden kurtuluş dermanları aranmaya başlandığında, tahminen de olağan karşılamak gereken bir siyasî refleksle, gözler geçmişteki “sözde-hukuk” rejimine çevriliyor. AKP+MHP+Bilemediğimiz devlet-içi kuvvetler ittifakının kararını yürütüşünden evvel memlekette kısmen iyi ne varsa hasretle yâd ediliyor. Bugünkü iktidarın kısmen iyi ne varsa onu da yok ettiği elbet yanlış değil. Zira -mış üzere yapma dönemi geride kaldı, artık -mış üzere yapmaya bile gerek görülmüyor. Fakat geçmişteki siyasî yapının ve devlet-toplum ilgisinin, bugün tekrar ayağa kaldırılırsa hepimizin selametini sağlayacak bir demokratik özgürlükler rejimi olmadığı, tam teşkilatlı, gerçek hukuk devleti olmadığı da -genellikle ihmal edilen- bir gerçek.
Hasebiyle, bugünden kurtuluş konuşulurken ortaya sürülen geçmişe dönüş hasretleri tahminen de gerçek müstakbel demokrasi arayışının önüne mahzur olarak dikilebilir.
Gazete Duvar’da, bugünkü rejimden kurtulmak ve olabildiğince gelişkin bir adalet sistemiyle, başarabildiğimiz ölçüde demokratik bir toplum hayatı sürebilmek için bugünün ve geçmişin karşılaştırılmasına dayalı bir tartışmayı teşvik etmek istiyoruz.
Bu hususta tartışma açılmasının gereği ve faydasına Levent Köker’in Birikim mecmuasındaki yazısı işaret etti: “Başkancı rejim: Popülist yarışmacı otoriterlik mi, diktatörlük mü?” Gazete Duvar muharrirlerinden Ümit Kıvanç, Köker’in ortaya getirdiği meseleleri ve görüşleri aktararak, geçmişin tartışılması üzerindeki fiilî ambargoya dikkat çekti ve, “Bizim gerçekten bir demokrasimiz var mıydı?” diye sormadan çıkış aranamayacağını ileri sürdü.
Tekrar gazetemizin muharrirlerinden akademisyenler Murat Sevinç ve Dinçer Demirkent tartışmaya birinci katkıları yaptılar.
Sevinç, Köker’in, bugünden kurtuluşun eskinin onarımına çevrilebileceği tasasına katılıyor, “parlamenter sistem” ile “parlamenter demokrasi”yi birbirinden ayırmanın ehemmiyetine işaret ediyor: “İlki, ikincisine yolaçmayabilir.” Sevinç, “Şu ankilerden farklı isimlerin,” diyor, “aynı makam araçlarını kullanıp tıpkı kelamları ve malum ezberleri tekrarlayarak ortada bir önüme sandık koymaları ihtimali hiç cazip görünmüyor.” Ve “güçlendirilmesi” gerekenin yurttaşlar olduğuna dikkat çekiyor.
Demirkent de “restorasyon endişesi”nin “elbette karşılığı olduğunu” belirtiyor, “parlamenter sisteme dönme biçiminde anlaşılan konsensüsün içeriğinin daima olarak gizlenmesi”ne dikkat çekiyor: “Selahattin Demirtaş dışında yine inşa edilecek anayasal nizamın somut niteliğine ait kamusal bir tartışmaya giren siyasi başkan ile karşılaşmadık.”
MURAT SEVİNÇ: PARLAMENTER SİSTEME YÜZ YIL EVVEL GEÇİLDİ ANCAK PARLAMENTER DEMOKRASİ İNŞA AŞAMASINDAYDI
Birikim’in Eylül sayısında (377) Levent Köker’in “Başkancı rejim: Popülist yarışmacı otoriterlik mi, diktatörlük mü?” başlıklı bir makalesi yayınlandı. İki gün evvel de Gazete Duvar’da Ümit Kıvanç, Köker’in yazısı üzerine kaleme aldığı bir yazı ile mevzunun tartışmaya açılmasını önerdi. Kıvanç’ın teklifine katılıyorum. Gerçekten bir mühlet evvel Diken’de, hükümet sistemleriyle ilgili ‘genel okura’ yönelik bir yazı dizisine başlamamın nedeni de buydu. Mevzunun tartışılması ve tartışmanın takip edilebilmesi için gerekli temel bilgiyi meraklı okura sunabilmek.
Levent Köker, makalesinde Türkiye’nin ve Batı’nın bahis üzerine çalışan akademisyenlerine atıflar yaparak, otoriter rejimlerin ortak ve birbirinden ayrılan nitelikleri üzerinde durup memleketin yerini tespit etmeye çalışıyor. Türkiye’nin hâlihazırdaki hükümet sistemini ‘başkancı’ rejim olarak isimlendiriyor. Demokratik başkanlık sisteminin istikrar ve fren düzeneklerine sahip olmayan bir tıp başkanlık. Rejimin niteliğinin de ‘yarışmacı otoriterlik’ ismi verilen, bir çeşit otoriterliğin belirli başlı kurallarıyla örtüştüğü kanısında. Köker yazısının ilerleyen sayfalarında Andrew Arato’nun anayasal sistemimiz hakkındaki değerlendirmelerine, bir müddet evvel Gazete Duvar’da “İkili Devlet” isimli yapıtını tanıttığım Ernst Fraenkel’in ‘önlem devleti-norm devleti’ ayrımına ve Carl Schmitt’in ‘egemen diktatörlük’ tarifine yaslanarak, Türkiye’nin bilhassa OHAL ve sonrası sonrası rejimiyle kelam konusu kavramların tanımladığı durumlar ortasındaki benzerliklerin altını çiziyor; daha doğrusu üzerlerine düşünmeye davet ediyor.
Köker’in Türkiye ile ilgili son tespiti, ‘kusurlu demokrasiden yarışmacı otoriterliğe’ geçiş; biraz amiyane tabirle “şah idik şahbaz olduk” sözüyle özetlenebilir. Ne demek bu? ‘Yarışmacı otoriterlikten’ evvel dört başı mamur bir ‘anayasal demokrasi’ yoktu bu toprakta. Hiç olmadı. Kuşkusuz daha demokratik ve nefes alınabilir vakitler yaşandı; lakin bu vakitler, AKP sonrası ‘restorasyon’ beklentisine karşılık olabilecek bir cennet vaat etmiyor.
Öncelikle, son yıllarda anayasacılar ortasında giderek daha yaygın kabul gören, belirli bir literatürün çevirisiyle nakledilen türlü otoriterlik adlandırmalarıyla biraz meselem olduğunu söylemeliyim. Rejimlerin ortak kimi niteliklerine bakıp sınıflandırmak, akademinin/araştırmacıların vb. anlatımını, işini kolaylaştırabilir kuşkusuz. Lakin tüm bu otoriterlik tiplerinin faşizme varan yolda irili ufaklı duraklar olduğu, her faşist rejimin insanları gaz odasına atmadığı üzere gerçekleri de gözardı etmemekte, yaşanılanı ‘terminoloji yoluyla’ olağanlaştırmamakta (nitekim Köker de buna ait bir uyarısı yapıyor) fayda var. Türkiye’de bir lokal seçim iptal edildi, pek çok belediyeye kayyım atandı ve AYM’nin birtakım kararları hiçbir organ açısından bağlayıcı olamıyor. Yarışmacı otoriterlik isimlendirmesi, tartışılmaya muhtaç.
Muhalefet partileri bir müddettir ‘güçlendirilmiş parlamenter sisteme’ geçilmesi gerekliliğinden kelam ediyor. Anladığım kadarıyla, devlet liderinin sembolik ve hükümetin meclise sorumlu olduğu, güçlü meclis kontrolünün kurulacağı bir yapı kastediliyor. Bu tarif, evvelki parlamenter sistemin ‘güçlü olmadığı’ varsayımına dayanıyor olağan.
Muhakkak saf parlamenter sisteme dönülmesinden (ve koalisyon hükümetlerinden) yana olmakla birlikte, Levent Köker’in, mümkün ‘restorasyonla’ ilgili telaşlarına da katılıyorum. Öncelikle ‘parlamenter sistem’ ile ‘parlamenter demokrasiyi’ birbirinden ayırmak gerekli. Birincisi, ikincisine yol açmayabilir. Gerçekten Türkiye parlamenter sisteme geçeli neredeyse yüz yıl olmasına rağmen, şimdi parlamenter demokrasiyi inşa basamağındaydı. Şayet muhalefet, örneğin sırf hükümet biçimini değiştirmeyi planlıyor ise, ismini ‘güçlendirilmiş’ koysa da sonuçta bir şey değişmeyecektir. Hasebiyle güçlendirilmesi gereken, iştirakçi demokrasinin her seviyedeki araçları. Bunun için hem ilgili mevzuatta (siyasal alanı düzenleyen yasalar) kapsamlı değişikliklere, hem de toplumsal çapta büyük bir dönüşüme ihtiyaç var. Aksi takdirde sadece isimler değişir ki Türkiye’de on yıllardır yaşanan şey bu. Daima anayasa tartışılmasının nedeni de!
Ben bir yurttaş olarak idareye katılmak ve seçtiklerimden hesap sorabilmek istiyorum. Seçtiklerimin, vergilerimle afra tafra yapmasından çok sıkıldım. Şu ankilerden farklı isimlerin, birebir makam araçlarını kullanıp birebir kelamları ve malum ezberleri tekrarlayarak ortada bir önüme sandık koymaları ihtimali hiç cazip görünmüyor. ‘Ben’ güçlü olmak, ‘güçlendirilmek’ istiyorum, problem bu. Bunun için de öncelikle, AKP öncesine dair gerçeklerle bağdaşmayan bir hoş ülke tahayyülü yaratıp onu özlemekten vazgeçmekte, dürüst olup eteğimizdeki taşları dökmekte, yeni yollar ve araçlar düşünüp önermekte fayda var.
DİNÇER DEMİRKENT: ERDOĞAN REJİMİNİN KURUCULUĞA AIT NE GAYESI NE KUDRETİ VAR
Türkiye’de yaşanan rejim değişikliğine ait tartışmaların pratik siyaset içinde söylemsel seviyede bile çok az karşılık bulduğunu söylemek gerekir. Siyasal pratikte ise bugüne kadar açık, somut bir tartışmanın ve bunun etrafında örülen bir programın varlığından bahsetmek mümkün değil. Daima bir siyasal kriz-krizin aşılması için daha çok yetkiyi toplayan yürütme döngüsünde aşılan her eşik diktatörlük rejiminin oluşumuna katkıda bulundu. Elbette bu eşiklerde muhalefetin de hissesine düşeni yaptığını söylemek gerek. “Eski rejim” içinde de bu bu türlü oldu, yeni rejim içinde de. Türkiye’de merkez liberalizmin iki kanadı olarak tanımlanabilecek ulusalcı ve liberal cephenin ve bu cephelerin tesir yarattığı siyasal öznelerin her diktatörlük eşiğinde aldığı kararlara baktığınızda bunu görmeniz mümkün. Rejim değişikliğini bir siyasal program etrafında örgütleyen temelli atak 7 Haziran 2015 seçimleri sonrasında AKP ve MHP ortasında kurulan iştirakle oldu. Eski rejimin kendini hukuk dışında konumlandıran bütün aktörleri Erdoğanca temellük edildi. Bunu aykırısından okumak mümkün müdür? Yani cezaevinden çıkarılan mafya örgütü başkanlarının, eski durumlarını kazanan devletin hukuk dışı işleri için kullandığı çetelerin yeni rejimin araçları haline gelmesi temellük alakasını bilakis çevirir mi? Ben burada süreksiz bir bütünleşme, birbirine geçme olduğunu düşünüyorum. Diktatörlük artık yüzeyde olan “derin” devletle, yüzeyde olan ihale-yolsuzluk tertibini güçlü biçimde birbirine geçirdi. Son lokal seçimler ile birlikte plebisiter niteliğini de kaybettiği için artık içini boşalttığı biçimsel demokrasi araçlarına başvurup başvurmayacağı konusunda güçlü temelleri olan telaşları paylaşıyorum.
Bu bağlamda Levent Köker’in Liderci Rejim başlıklı yazısında sarih biçimde ortaya koyduğu tartışma dikkate bedel. Köker’in eleştirdiği yarışmacı otoriterlik ve popülizm tahlillerinin bir tıp onarım projesine ilham vereceği telaşının de elbette bir karşılığı var. Popülizm ve yarışmacı otoriterlik tahlillerinin karşısında kullandığı Schmitt’ten mülhem yetkilendirilmiş (commissioner) diktatörlük-egemen diktatörlük ayrımı bir kavrama gücü taşıyor. Ancak Köker’in de işaret ettiği hâkim diktatörlüğün lakin kurucu bir hedefle –yeni bir somut anayasal nizam kurmak- var olabildiğini, münasebetiyle buna yönelik olma manasında ereğinin kurulacak normatif bir tertibe dayalı olması manasında sonlandırılacağını akılda tutmak gerek. Erdoğan rejiminin ise 7 Haziran 2015’in akabinde kuruculuğa ait ne bir gayesi ne de buna kudreti olduğunu görüyoruz. Rejimin temel stratejisi mevcut kurumların içini boşaltarak kendini dengeleyecek bütün ögeleri bertaraf etmek. 31 Mart seçimlerinin akabinde artık halkın gücünü kurumsallaştıran yapıların da tasfiye edilmesine sürat verildi. Halkın taleplerini varlığı ile ortaya koyduğu toplantı ve şovların şiddetle bastırılması, kayyımlar, belediyelere ait öngörülen düzenlemeler, emek ve meslek örgütleri üzerindeki baskılar, gündemde olan seçim ve siyasal parti kanunlarında yapılacak değişiklikler… Bu bakımdan halk egemenliği kavramının yalnızca Köker’in kullandığı manada hükümran diktatörlüğün tek istikametli bir aracı olarak değerlendirilmesinde hem bir haksızlık hem de bir çelişki var.
Muhalefetin onarım projesi üzerinde sessizce konumlandığı argümanını da buradan tartışmak gerekir. Tez doğrudur. Parlamenter sisteme dönme biçiminde anlaşılan konsensüsün içeriğinin daima olarak gizlenmesi bunu açığa vuruyor. Selahattin Demirtaş dışında tekrar inşa edilecek anayasal tertibin somut niteliğine ait kamusal bir tartışmaya giren siyasi önder ile karşılaşmadık. Ama bu türlü bir onarımın mümkün olduğunu esasen düşünmüyorum. Onarım yeni rejimin ortadan kaldırdığı kurumları canlandırmakla mümkün olur. Türkiye çok uzun bir vakittir kurumsuzlaşmakta, mevcut kurumların biçimsel varlığı ise tekrar işlevlendirilmektedir. En üst seviyede, bugün ne yasamayı ne de yargıyı restore edebilirsiniz. En azından bunu yeni normlar ihdas ederek yapamazsınız. Bu yeni bir diktatörlüğün kapılarını aralayabilir lakin. Zira kurumların gücü kalmamıştır ve Arendt’in vurguladığı üzere güç lakin karşısına koyulabilecek bir güç ile dengelenebilir, yasa ile değil. Cumhuriyetlerin istikrar kontrol sisteminin işlerliği de gücün karşına gücün konmasından gelir. Bunun ise artık tek desteği vardır, kesimli ve çatışmalı olarak kavrayabileceğimiz halkın yeni bir siyasal birlik, yeni kurumlar yaratmak potansiyeli ve gücü. Bu nedenle eskinin olduğu üzere inşa edilmesi hayali, kim tarafından kurulursa kurulsun yalnızca bir hayaldir artık. Münasebetiyle halk egemenliği ve kuruculuk ortasındaki ilişkiyi gerçek bağlamında düşünmenin zarurî olduğu bir eşikteyiz.
Gazete Duvar
