2021’de ikinci defa İstanbul’da yapılmasına karar verilen lakin 19 Temmuz’da yapılan duyuruyla iptal edilen 24. Memleketler arası Bizans Çalışmaları Kongresi, 1924’ten beri düzenleniyor. Kongre İstanbul’da daha evvel yalnızca bir kere, 15-21 Eylül 1955’te “10. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi” ismiyle düzenlenmişti. Kongreden kısa müddet evvel 6-7 Eylül Pogromu yaşanmıştı. (Görsel: 9 Mayıs 1955’te Akşam gazetesinde yayınlanan haber.)
1953’te Selanik’te yapılan dokuzuncu Bizans kongresinde, 1955’teki kongrenin adresi İstanbul olarak belirlenmişti. Fakat 6-7 Eylül 1955’te yaşanan hücumlar, kongreye büyük gölge düşürdü. Yunan akademisyenler, protesto için kongreden çekildiler. Halbuki Menderes hükümeti bu kongre için bütçe ayırıp çok sayıda Bizans yapıtını restore etmişti. (Görsel: 6-7 Eylül Pogromu’ndan sonra İstanbul)
1924’ten beri yapılan Memleketler arası Bizans Kongresi başlangıçta, küçük bir etkinlikti ve Türkiye’den iştirak pek yoktu. 1953’te Selanik’te yapılan kongrede Türkiye’den 6 bildiri sunuldu. Bu kongrede, uzmanlar 1955’te 10’uncu kongreye İstanbul’un mesken sahipliği yapmasına karar verdi. 1950-1955 ortasında Dışişleri Bakanı, tarihçi Prof. Dr. Mehmed Fuad Köprülü’ydü. (Görsel: 1934’te Sofya’daki Bizans kongresi)
1950-1953 ortasındaki politik iklim 10’uncu kongreye İstanbul’un konut sahipliği yapması konusunda tesirli olmuştu. 1952’de NATO’ya üye olunmasından sonra Yunanistan ile Türkiye’nin ortası düzelmişti. Kral Paul ve Kraliçe Frederika 1952’de Türkiye’ye gelmişti. (Görsel: 9 Haziran 1952, Milliyet haberi)
Tıpkı yıl Cumhurbaşkanı Celal Bayar Yunanistan’ı ziyaret etti. Lakin 1954’te Kıbrıs sıkıntısı yüzünden gerginlik başladı. (Görsel: Yunan basınında Celal Bayar’ın ziyaretinin fotoğrafı, Aralık 1952)
Demokrat Parti’nin gayrimüslimleri milletvekili yapması da yurt dışında olumlu karşılanıyordu. 1950 ve 1954 seçimlerinde Rum, Yahudi ve Ermeni cemaatlerinden kimi isimler vekil seçildi. Bu politik gelişmeler, Türkiye’de Bizans konusunda çalışan akademisyenlerin yurt dışında desteklenmesini sağlamıştı. (Görsel: DP vekilleri Andre Vahram Bayar ve Salamon Adato. Rıfat N. Bali arşivi)
1950’de DP’nin seçimleri kazanmasından birkaç ay evvel, periyodun Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 500. Yıl ve Müteakip Fetih Yılları Kutlama Derneği’ni kurdu. Derneğin lideri, 1931’den beri birebir misyonu yürüten Ayasofya Müzesi Müdürü Aziz Ogan’dı. Derneğin hedeflerinden biri İstanbul’daki eski yapıtların onarımını yapmaktı. DP’nin zaferinden sonra derneğin bütçesi değiştirildi ve bir Fatih heykeli yapılması planlandı. (Görsel: 30 Mayıs 1953, Milliyet, sf. 4. Fotoğraflar: Sami Önemli)
Aydın Arakon, devletin takviyesiyle ‘İstanbul’un Fethi’ isminde bir sinema çekti. 29 Mayıs 1953’te, İstanbul surlarının tabanında yapılan fetih kutlamalarına Ermeni ve Rum patrikleri ile hahambaşı da katıldı. Menderes ve Bayar, Yunanistan ile diplomatik bağlantıları zedelememek için bu kutlamalara gitmedi. Onların bu hali, devrin Yunan medyasında övgü topladı. (Görsel: Aydın Arakon’un sinemasından bir sahne)
1955’te düzenlenen Bizans Kongresi için yapılan hazırlıklar meclis tutanaklarında da yer alıyor. Meclis’te bu kongrenin Türk milleti için bilimsel bir onur olduğu belirtilerek kongrenin kendisi haricinde İstanbul’daki Bizans yapıtlarının temizlenmesi için de bütçe ayrıldı. (Görsel: Fethiye Camii onarımdan evvel. Cahide Tamer arşivi)
1955’teki kongreden evvel Ayasofya, Aya İrini, Fethiye Camii, İmrahor, Fenari İsa, Myrelaion, Kariye, Tekfur Sarayı, surlar, Yedikule, Altın Kapı, Rumeli Kalesi ve Topkapı Sarayı için paklık ve bakım işleri yapıldı. Akşam’da yayınlanan bir yazıda, onarım işleri kapsamında, çok makûs durumda oldukları için, Ayasofya Müzesi’ne 200 bin, Aya İrini’ye 60 bin, başka eserler için 25 bin ila 80 bin liralık ödenek ayrıldığı belirtiliyordu. (Görsel: Fethiye Camii onarımdan sonra. Cahide Tamer arşivi)
2 Şubat 1955 tarihli meclis tutanağına nazaran, Abbasi, Emevi ve Bizans’tan kalma kurşun mühürler konusunda mecliste bir tartışma yaşandı. DP Malatya milletvekili, bilimsel bir makaleyi referans göstererek İstanbul Arkeoloji Müzesi’nden kimi mühürlerin kaybolduğunu söyledi. Bunun üzerine Ulusal Eğitim Bakanı, müzelerde mühürlerin nasıl korunduğu konusunda uzun bir konuşma yaptı. (Görsel: Dumbarton Oaks online arşivinden Bizans mühürleri örnekleri)
1955 yılının başlarında DP Antalya vekili Burhanettin Onat, İstanbul’daki Bizans yapıtlarını restore edip temizlemenin ehemmiyetine değinerek kongreden kelam etti. Onat, İstanbul’daki anıtların birçoklarının makus durumda olduğundan yakınarak bu mevzuda harekete geçme daveti yapmıştı. Tüm bu tartışmalar, Bizans kongresinin Menderes hükümetinin gözünde ne kadar kıymetli olduğunu gösterir. (Görsel: İmrahor onarım öncesi, Cahide Tamer arşivi)
Cahide Tamer’in arşivinde, bu periyotta İstanbul’daki eserler için yapılan paklık ve onarımları gösteren fotoğraflar bulunur. Arcadius Sütunu (Avrattaşı), Anemas Zindanları, Hipodrom ve etrafı, Marmara kıyılarındaki Bizans sarayları, etrafı temizlenip onarılacak yapılar ortasında sayılmıştır. Arcadius Sütunu’nun etrafının bugün bile işgalci yapılarla dolu olduğu, birkaç ay evvel gündeme gelmişti. (Görsel: İmrahor onarım sonrası, Cahide Tamer arşivi)
10. Milletlerarası Bizans Kongresi, Türkiye’nin devlet nezdinde desteklediği bir etkinlikti. Aktifliğin tertip heyetinde Başbakan, Dışişleri Bakanı, Ulusal Eğitim Bakanı, İstanbul Valisi, Ankara, İstanbul ve İTÜ’nün rektörleri ile müzeler müdürlüğü vardı. Tertip şurasında Bizans uzmanı olmasa da üst seviye bürokratlar aktifliğe sahip çıkmıştı. (Görsel: 1950’lerde Beyazıt’ta Forum Theodosius kalıntıları)
Bizans Kongresi’nin hazırlıklarını yürüten komitenin lideri Prof. Dr. Arif Müfid Mansel, Aziz Ogan’ın müdürlüğü devrinde onun yardımcılığını yapan isimdi. Mansel birebir vakitte Alexander Vasiliev’in Bizans İmparatorluğu Tarihi kitabının tercümanıydı ve kitap 1943’te yayınlanmıştı. Semavi Eyice, 2012’de yayımlanmış bir konuşmasında, Bizans araştırmalarının desteklenmediğinden yakınırken, bu kitabın ikinci cildinin çevrilmediğini belirtmiştir. (Görsel: Mansel’in çevirdiği cildin kapağı)
Ankara Üniversitesi’nden klasik arkeoloji profesörü Ekrem Akurgal, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Rüstem Duyuran, 1955’te Ayasofya Müzesi Müdürlüğü’ne atanan Feridun Dirimtekin, 1955’teki kongre için Mansel’in yardımcılığını yapıyordu. (Görsel: Ayasofya’nın eski müdürü Muzaffer Ramazanoğlu’nun neden tertip komitesine alınmadığını anlatan bir köşe yazısı, Milliyet, 20 Eylül 1955, sf. 3)
Komitede genel sekreterlik misyonunu Ankara Üniversitesi Yunan Filolojisi kısmından Suat Sinanoğlu üstlenmişti. İstanbul Üniversitesi’nden Hititolog Bahadır Alkım, Türk-İslam sanatlarından Doçent Oktay Aslanapa, Ankara Üniversitesi Macar filolojisinden Doçent Şerif Baştav ve İstanbul Üniversitesi’nde Bizans sanatı uzmanı Doçent Semavi Eyice, 1955’te kongrenin tertip komitesinde sekreterlik vazifesini üstlenmişlerdi. (Görsel: Semavi Eyice)
10. Milletlerarası Bizans Kongresi, İstanbul Üniversitesi’nde yapıldı. Açılış konuşmaları 15 Eylül 1955’teydi. Ulusal Eğitim Bakanı Celal Yardımcı, açılış konuşmasını Ayasofya’nın müzeye dönüştürülmesinin, Türk milletinin tüm medeniyetlerin kültürel mirasını korumak konusundaki samimiyetinin ispatı olduğunu söyleyerek tamamlamıştı. (Görsel: 16 Eylül 1955 tarihli Cumhuriyet gazetesi ana sayfasından detay)
Kongrede 21 ülke, 220 resmi delegeyle temsil edilecekti. Yunanistan, 55 akademisyenle en kalabalık temsiliyete sahip olacaktı. Türkiye delegasyonu 28 akademisyenden oluşuyordu, bunlardan dördü Heybeliada Ruhban Okulu’ndandı. Fransa 25, İtalya 22, Almanya ve İngiltere ise 20’şer akademisyen göndermişti. Rusya, birinci sefer İstanbul’daki bu kongreye resmi olarak katıldı ve bundan sonraki kongrelere katılmaya devam etti. (Görsel: 16 Eylül 1955 tarihli Cumhuriyet gazetesi, ana sayfa)
Yunan akademisyenlerin sunumları aktiflik broşürlerinde mevcuttu. Lakin Yunan akademisyenler, 6-7 Eylül 1955 Pogromu’nu protesto ederek kongreye katılmadılar. Yalnızca Münih Üniversitesi’nden Doçent P. Ioannu, Almanya delegesi olarak katıldı. (Görsel: Tekfur Sarayı, onarım öncesi ve sonrası, Cahide Tamer arşivi)
Üçüncü kongreden beri Bizans Kongresi’nin beş oturumdan oluşması gelenek haline gelmişti: Filoloji, tarih, arkeoloji, sanat tarihi ve teoloji / hukuk. İstanbul’daki kongrede Türkiye’den akademisyenler, toplam 115 bildiriden 15’ine imza atmışlardı. Bu bildirileri hazırlayanlardan Robert Anhegger, Katharina Otto-Dorn, Aurel Decei ve Andreas Tietze, Türkiye’de konuk profesör olarak ders veren isimlerdi. (Görsel: Kongre bildirileri 1957’de yayımlandı.)
Tertip komitesi, kongre kapsamında 4 kitap yayımladı. Semavi Eyice, Istanbul, petit guide à travers les monuments byzantins et turcs ( 1955); Nezih Fıratlı, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Seçme Bizans Yapıtları Rehberi (1955) ile A Short Guide to the Byzantine Works of Arka in the Archaeological Museum of Istanbul (1955) kitaplarını yazmıştı. Oktay Aslanapa ise Informations pratiques pour les congressistes (1955) isimli kitabı hazırlamıştı. (Görsel: Nezih Fıratlı’nın hazırladığı kitaplar)
Kongre esnasında biri açılış, oburu kapanış için olmak üzere iki resepsiyon düzenlendi. Açılış resepsiyonu Başbakan Yardımcısı Prof. Dr. Mehmed Fuat Köprülü mesken sahipliğinde yapıldı. Delegeler için beş seyahat planlanmıştı. 18 Eylül’de Boğaziçi ve Adalar; 20 Eylül’de İstanbul çeşidi; 22-27 Eylül ortasında Ankara, Kayseri ve Göreme çeşidi ile Bursa, İzmir ve Efes cinsleri yapıldı. (Görsel: Kongre anısına basılan bir pul.)
Kongre kapsamında üç stant açıldı. Arkeoloji Müzesi’nde Bizans takıları standı, Topkapı Sarayı’nda Bizans el yazmaları; İstanbul Üniversitesi’nde MEB, Türk Tarih Vakfı, İstanbul Enstitüsü ve Turing tertibiyle bir kitap standı açıldı. Kongre anısına özel pullar ve zarflar basıldı. (Görsel: 1955’te kongre anısına basılan pullar ve zarf.)
Milliyet ve Cumhuriyet gazeteleri 16 Eylül 1955’te Bizans Kongresi’ni ana sayfadan duyurdular. Milliyet 20 Eylül’de üçüncü sayfasında detaylı bir yazı yayımladı ve etkinlikler hakkında bilgi verdi. Kongreyi bilhassa öğrenciler ağır formda takip etmişti.
1955’teki Bizans Kongresi’nden 8 yıl sonra İstanbul Üniversitesi’nde Bizans Sanatı kürsüsü kuruldu. Bizans sanatı kürsüsünün kurucusu Prof. Dr. Semavi Eyice, 2012’de yayımlanan bir konuşmasında, YÖK öncesinde Bizans kürsüsünden sertifika alacak lisans öğrencilerinin lisans tezi hazırladıklarını, bu sayede Anadolu’daki çok sayıda yapıtın belgelendiğini ve üniversitenin arşivinin geliştiğini belirtmiştir. (Görsel: Kongre anısına basılan pullardan biri.)
Prof. Dr. Semavi Eyice, 12 Eylül periyodunda arkeologlarla birlikte Türk Tarih Kurumu’ndan atılmasını Bizans uzmanı olmasına bağlar. Eyice’nin aktardığına nazaran, üniversite sistemi değiştirildiğinde Bizans kürsüsü için YÖK “Lüzum yok” demişti. Bizans sanatı dersleri, 12 Eylül sonrasında, yalnızca birtakım üniversitelerde verilebilen, haftada 2 saatlik bir mevzuya indirgendi. (Görsel: 1950’lerde Kennedy Caddesi yapılmadan evvel ve bugün Boukoleon Sarayı. Kaynak: Buket Kitapçı Bayrı-2019, The 10th International Congress of Byzantine Studies, Istanbul, September 15–21, 1955, Yıllık: Annual of Istanbul Studies 1. Gazete arşivleri vd. makaleler. Hazırlayan: Melishan Devrim)
Gazete Duvar
