Ali Murat Yel
Kıssa yazmanın farklı sistemleri olabilir. Hayal gücüne, muharririn müşahedelerine ve ilhamına nazaran şekillenebilir. Lakin son vakitlerde “gerçek hayat kıssasından alınmıştır” notu ile okuyucuya -belki daha sonra seyirciye- sunulan yapıtlara ilginin ağırlaştığı bir devirde yaşıyoruz. Gerçi romanlara ilgimiz de, okuduklarımızın gerçek olmadıklarını bildiğimiz halde gerçeğe çok yakın insan kıssaları olmalarından kaynaklanmaktadır. Okuduğumuz bir roman ya da izlediğimiz bir sinemada etrafımızda benzetebileceğimiz karakterler olması muharririn gündelik hayattaki müşahedelerinin ne kadar başarılı olduğunun da bir göstergesidir. Süper bir hayal gücüne sahip olmayanlar ya da asıl maksatlarının hakikati, yalnızca gerçeği aktarmak olduğuna inananlar, gazetecilik ya da akademik alanda antropoloji disiplinlerini tercih etmektedirler. Pek çok bilim kolunda artık kabul görmüş olan alan araştırması, maddi gerçekliğin bir öteki alana -gazetecilik, sosyoloji, antropoloji yahut bağlantı bilimleri gibi- aktarılarak “temsil edilmesi” ya da “anlamın çeviri edilmesi” için kullanılmaktadır. Araştırma yapılan kültür ve topluluklarda yılın değişik mevsimlerinde farklı aktiviteleri de gözlemleyebilmek için ortalama bir yıl süren “katılarak gözlem”, bu prosedürün en değerli ögesidir. Yaklaşık bir yıl boyunca o kültürün üyelerinin gündelik hayatlarına “sanki onlardan birisiymiş gibi” katılarak birlikte yaşama ve onlarla dostluklar kurma ve en kıymetlisi kültürleri hakkında direkt sorular yerine sohbetlerle öğrenme, hakikatin temsilinde öbür sistemlerden daha başarılı olmaktadır. Pozitivizmin bilimselcilik dayatması karşısında daha öznel bir anlatımla okuyucuyu ikna etme hüneri ise daha çok müellifin yahut araştırmacının müşahedelerini gerçeğe en yakın haliyle aktarabilme maharetine bağlıdır.
Columbia Üniversitesi Gazetecilik Okulu (Columbia Journalism School) öğretim üyelerinden Jessica Bruder’in, daha evvel yazmış olduğu ‘Burning Book: A Visual History of Burning Man’ (New York: Simon Spotlight Entertainment, 2007) isimli kitabı da yeniden bir alan araştırmasına dayanmaktadır. Bruder, kitabında San Fransisco’da bir plajda 1988’de başlayan, daha sonra her yıl Ağustos’un son haftasında tekrar edilen ve yıllara nazaran değişen farklı temalardaki insan figürlerinin yakılması etrafındaki şenliği foto-gazetecilik açısından ele aldı. Tahminen de bu şenlik için Amerika Birleşik Devletleri’nin farklı bölgelerinden gelen iştirakçilerle yaptığı müşahedelerin bir devamı olarak seyahat fikrini edinmiş olabilir.
Hıristiyan kültüründe hayatın bir hac seyahati (pilgrimage) olarak algılanması bugünün çağdaş dünyasında dini bir olgu olmaktan çıkmış olabilir. Ancak hayatın bir seyahatten ibaret olduğu fikri, dinden soyutlanmış olsa da seküler anlayışta da süregelen bir bakış açısı olduğu söylenebilir. Doğumdan mevte kadar “bir yere ulaşma” emeli her beşerde mevcuttur. Tahminen de mevt, insanın artık “gidecek bir yeri” olmadığı bir devri simgelemektedir. Ya da daima bir yere “yetişecekmiş gibi” yaşayanların “gideceği yere” ulaşmış insanlardaki huzur ve sükunu bulamamaları daima bu acelecilikten kaynaklanıyor olabilir. Her ne kadar Black Rock City ismiyle süreksiz olarak meydana getirilen alanda düzenlenen Burning Man Şenliği insanlara maddi hayatın dışında süreksiz bir mühlet huzur imkânı verse de çağdaş insanın kahırları devam etmektedir.
Kapitalist sistemin dönemsel krizlerinden birisi olan 2007-2008 global finansal sakinlik, ABD’de mesken kredilerinin geri ödenememesi üzerine ortaya çıkmıştı. Ortadan geçen 12 sene, krizlerin basitçe sona ermediği hatta tesirlerini uzun mühlet devem ettirdiğini göstermektedir. Bruder’in 2017 yılında yayınlanan ‘Nomadland: Surviving America in the Twenty-First Century’ (New York: W. W. Norton & Company, Inc., 2017) kitabı ise ülkeyi doğu kıyılarından batı kıyılarına, Meksika’dan Kanada’ya kadar pancar tarlalarından Amazon alışveriş sitesinin depolarına kadar süreksiz işlerde çalışan, minibüs yahut karavanlarında yaşayan birçok orta yaş üstü beşerlerle birlikte yaptığı seyahatler ve onların hayat biçimleri bir alan araştırması raporu olarak yayınlanmıştır. Tahminen de müellifin yolu, daha evvelki Burning Man Şenliği ile ilgili kitap çalışmasında Black Rock Desert süreksiz şenlik alanına yakın (yaklaşık 150 Km) Empire, NV isimli kasabaya düşmüştür. 2010 yılına kadar bölgede bir alçı fabrikası (US Gypsum) faaliyet göstermiş lakin yaşanan mali aksilikler sebebiyle kapanma kararı alınca kasabadaki yaklaşık 270 kişi meskenlerini terk etmek durumunda kalmışlardır.
Geçen yüzyılda olsa dışarıdan bakanlar için yerleşik hayattan sıkılmış motosikletleri yahut karavanları ile özgürlüğü tercih etmiş orta sınıf bireyler olarak algılanabilirlerdi. Lakin bu yüzyılda kendilerine “nomad” (göçer) ismi verilen ve çabucak hemen tamamına yakını orta yaşın üzerindeki bu beşerler ABD’de yeni bir “kavim” olarak ortaya çıkmakta. Kitabı okudukça yahut sineması seyrettikçe aslında bu insanların yalnızca bir fantezi uğruna bu türlü bir hayatı tercih etmedikleri görülecektir. Birçoklarının ekonomik kriz öncesi tertipli bir işleri olduğunu, hatta yüksek lisansı bile olanların işlerini kaybettikten sonra tüm eforlarına karşın iş bulamadıkları, borçlarını ve hatta faturalarını bile ödeyemedikleri için bir çıkış yolu olarak bu hayatı seçmek zorunda kaldıkları söylenebilir. Kapitalist sistemin her durumdan menfaat elde eden yolu ile kendisine “geçici tarım işçileri” ve olağanda insanların yapmaya pek istekli olmadıkları gece vardiyaları için ucuz personellik bulunmuştur. Amazon şirketinin kentlerin dışında geniş yerler üzerine kurdukları depolarda gece-gündüz çalışacak ve karavanlarını çabucak bina dışına park ettikleri için de ulaşım sorunu olmayan bu yaşlı insanları suistimal etmeleri gözler önüne serilmekte. Hatta bu uygulamaya CamperForce ismini vermişler ve otoparklarında kamp kurup karavanlarda yaşayan insanlara iş sağladıklarını argüman etmekteler. Jessica Bruder’in etnografik çalışması bize bu hayatın bilinmeyen taraflarını başarılı bir biçimde aktarmaktadır.
Yıllarca kocası ile Empire, NV’daki fabrikada emekçi olarak çalışan Fern, eşinin vefatından ve fabrikanın kapanmasından sonra işsiz kalınca tüm mal varlığını satarak kendisine bir minibüs satın almıştır. Fern, bundan sonra içini düzenlediği minibüste (karavan değil) yaşayacak ve süreksiz işlerde çalışacaktır. “Nomadland” sinemasının direktörlüğünü ve Bruder’in kitabından yola çıkarak senaryosunu yazan Chloé Zhao, sinemada gerçek karakterlere rol vermiştir. Sinemanın baş karakteri olan Fern (Frances McDormand) ile aslında kendileri de nomad olan David (David Strathairn), Linda (Linda May), Swankie (Charlene Swankie), Bob (Bob Wells) ve Peter (Peter Spears)’in öykülerinde Amerikan iktisadının içinde bulunduğu sıkıntı durum ve tahminen de daha da kıymetlisi ileride hepimizin başına gelebilecek maddi ve manevi kayıplar karşısında zorluklarla baş etme uğraşlarını görüyoruz. Kendi ortalarında birbirlerine deneyim transferi yahut muhtaçlık duymadıkları ufak tefek eşyaları armağan etmeleri, restoranlarda garsonluktan tarım işçiliğine kadar muhtaçlık duyumlarını aktarmalarına kadar bir dayanışma sergilediklerini görüyoruz. Paraları epeyce keyif için birlikte bir restorana yahut bir sinemaya gittiklerinde de aslında hepsinin birer orta sınıf mensubu bireyler oldukları açıkça görülse de, vakit zaman kendilerine teklif edilen “çatı”ları reddetmeleri, açık gökyüzünün altında özgürce yaşamayı sevdikleri değil de güya diğerlerine yük olmayı istemediklerinden dolayıdır.
Fern, minibüsü bozulunca kız kardeşinden borç almak için onun meskenine gittiğinde yahut bir sıhhat sorunu yaşadıktan sonra oğlunun meskenine gitmek durumunda kalan David’in ona birlikte yaşamayı teklif etmesini daima kapalı bir odadaki yatakta uyuyamayacağını söyleyerek reddetmiştir. Kanser tanısı konulduktan sonra “hastane köşelerinde” sürünmektense yollarda keyifli anılar biriktirmeyi ve yolda ölmeyi tercih eden Swankie’nin mevt haberi alındıktan sonra düzenlenen merasimde gruptakilerin ortada yanan bir ateşe onun anısına ve onun vasiyetine nazaran çok sevdiği çakıl taşları atması bir çeşit anma merasimi üzere olmuştur. Hele Bob’un Swankie için söylediği nomadlerin birbirlerine hoşça kal demediklerini, zati nasıl olsa günün birinde “yolun aşağısında bir yerlerde” görüşeceklerini söylemesi onun intihar eden oğlunun kaybıyla nasıl baş edebildiğinin de bir göstergesidir.
Direktör Chloé Zhao pek çok sinema eleştirmeni için, sinemalarında “yönetmen eli”nin olmadığı ve ufak tefek de olsa birtakım dokunuşlarla katkısının olmadığı tarafında tenkitlere maruz kalmaktadır. Halbuki gerçekliğin beyazperdeye transferinde realizm akımı tahminen de casting ajanslarından olmayan oyuncularla ve kıssası anlatılmak istenilen gerçek insanların hayatlarına nüfuz ederek hakikatle yüzleşmemizi sağlayacaktır. Zhao, “Songs My Brothers Taught Me” ve “The Rider” sinemalarında Pine Ridge Reservation sakinleri olan Lakota Sioux kabilesinin üyelerinin oyunculuklarıyla da orta derecede bir muvaffakiyet elde etmiş ve muhtemelen bu sineması ile muvaffakiyet çıtasını yükseltecek.
Hayatın zorlukları, bilhassa de kapitalist sistemin kendisini her türlü zorluktan korumak için geliştirdiği taktiklerin bir gün bizim de başımıza gelebileceğini düşünen herkesin, bu dramatik yol öyküsü sinemasını sıkılmadan seyredebilecekleri rahatlıkla söylenebilir.
Gazete Duvar
