İZMİR – Batı Karadeniz Arkeolojisi içerisinde büyük yer tutan Kastamonu, hem Karadeniz hem de İç Anadolu’yla olan ilişkisinden ötürü birçok kültürün izlerini barındırıyor.
Kastamonu’nun Araç ilçesine bağlı Kahintepe’de üç yıldan beri sürdürülen hafriyatlar, bölgenin erken yerleşimcilerinin dinî ve toplumsal ömürleri üzerine bilgiler sağlarken tıpkı vakitte bölgenin tarih öncesi devirleri için çok değerli datalar sunuyor. Dr. Nurperi Ayengin danışmanlığında yürütülen hafriyatlarda ele geçen bu bulguların Kastamonu’da olduğu kadar, Karadeniz Bölgesi’nde tespit edilmesi Anadolu arkeolojisi için çok kıymetli bir keşif.
Kastamonu’nun tarihini değiştiren Kahintepe nasıl ortaya çıktı? Kahintepe yerleşiminin Karadeniz Bölgesi için ehemmiyeti nedir? Kastamonu’daki birinci yerleşimciler hangi hayvanlara tapındılar? Düzce Üniversitesi Arkeoloji Kısmı Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Ana Bilim Kısmı Öğretim Üyesi Dr. Nurperi Ayengin sorularımızı cevapladı.
‘BULDUĞUMUZ NESNE GÖBEKLİTEPE’DEKİ BOĞA BOYNUZUNA BENZİYOR’
Kahintepe’nin keşfediliş kıssası nedir?
Filyos Barajı’nın üretimi sırasında zirvenin 3. derece sit olması nedeniyle alanın Bilim Konseyi tarafından incelenmesine karar verilmişti ve ben de bu şurada yer alıyordum. Böylelikle 2013 yılında alanı inceleme fırsatı bulduk. Arazi incelemeleri sırasında pek çok sürtme taş ve küçük bir dikme dikkatimi çekti. Boncuklu Tarla, Göbekli Zirve ve Gusir Höyük’teki dikmeler ile benzeriydi. Bu beni o kadar heyecanlandırdı ki hocalarımla Kahintepe’nin değerini paylaştım. Sonrasında Kültür Bakanlığı ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne burada bir hafriyat yapılması tarafında rapor yazdık.
Öğrenciliğimden itibaren hafriyatlarda yer almamdan ötürü o devrin Kastamonu Müze Müdürü, hafriyat çalışmalarını benim yürütmemi istedi. Ben de severek kabul ettim. Zira buranın çok değerli bir yer olduğuna dair inancım sonsuzdu. Ve sonuç prestiji ile 2018 yılında ayrıntılı yüzey araştırmaları yaparak birinci dönem çalışmalarına başladık. Gerisinden da toprakta belirlediğimiz alanlarda açmalar açtık. Yüzeyde balta, yassı balta, taştan kırık bir sunak masası ve taştan işlenmiş stilize bir boğa boynuzu gözümüze çarptı. İkonografik olarak bu nesneyi incelediğimizde Göbekli Tepe’deki “T” sütunlar üzerindeki boğa ve koçların boynuzlarına inanılmaz benzerlik gösteriyordu. Ayrıntılı olarak incelediğimizde nesnenin özel olarak bu halde yontulduğunu gördük, bu alışılmış ki heyecanımızı arttırdı.
‘KARADENİZ BÖLGESİ’NDE BU KÜLTÜRÜ HİÇ BİLMİYORDUK’
Kahintepe yerleşiminin Karadeniz Bölgesi için ehemmiyeti nedir?
Bölgede, Kahintepe yerleşimi dışında ne yazık ki bir neolitik yerleşim tespit edilemedi. Bu açıdan bu keşif çok değerli. Güneydoğu Anadolu’da Göbekli Zirve, NevaliÇori ve Çayönü üzere yerleşimler var lakin Karadeniz Bölgesi’nde bu kültürü hiç bilmiyorduk. Bu nedenle Karadeniz Bölgesi’nin Akeramik Neolitik Periyot kültürünü tanımamız açısından Kahintepe, dünya çapında değerli bir hafriyat. Bilimsel yayınlarda Anadolu arkeolojisinde, Karadeniz’de bölgenin Akeramik Neolitik Devri hakkında bir bilgi olmadığı için daima bir soru işareti ile gösteriliyordu. Biz bu bilgi yoksunluğunu ortadan kaldırmayı amaçlıyoruz.
‘TAPINIM ALANI ŞUURLU OLARAK SEÇİLDİ’
M.Ö. 10 binlerde Kahintepe ve etrafı nasıldı? Yerleşik avcıların burayı tercih etmesi şuurlu bir seçim mi?
Karadeniz Bölgesi, büyük ihtimalle çok daha ağır bir bitki örtüsü ile kaplıydı. Bilhassa doruğun önünden akan Araç ve Başköy Çayı o devirde daha derin bir debiye sahip olmalı. Zira bugün Araç Çayı’nın yatağına baktığımız vakit geçmişte çok daha yüksek bir debiye sahip olduğunu görüyoruz. 3 yıldır yaptığımız çalışmaların sonucunda devir insanlarının buraya şuurlu bir biçimde gelip bir tapınım alanı olarak seçtiğini, buluntulardan ve zirvenin pozisyonundan anlıyoruz.
Bilhassa Araç Vadisi’ni incelediğimizde 10,5 km bir koridor oluşturduğunu ve bu koridorda yaz döneminde bile çok önemli bir hava akımının olduğunu biliyoruz. Kış aylarında ise bu bölgenin ağır kar yağışlı olmasından ötürü dorukta hayatın çok daha güç olduğu kanaatindeyiz. Bu nedenle Akeramik Neolitik Dönem’de burasının mevsimsel olarak kullanılan bir tapınım alanı olduğunu ve zirveye yakın bir yerde kaya sığınağı, mağara ya da yerleşimin olabileceğini düşünmekteyiz. Bu maksatla önümüzdeki dönemde Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nden Araç Vadisi’nde bir yüzey araştırması talebinde bulanacağız.
‘KAHİNTEPE’DEKİ BULUNTULARDAN AYIYA TAPINILDIĞINI ANLIYORUZ’
Kahintepe’de dinî yaşama ait ne cins sonuçlara ulaştınız?
Akeramik Neolitik Devir için en değerli şey biliyorsunuz ki din anlayışı. Göbekli Zirve ve NevaliÇori tasvirleri, Gusir Höyük, Boncuklu Tarla’daki yerleşimlerde dinin insan hayatında ne kadar değerli olduğu görülür. Tekrar tıpkı halde bizim çalışmalarımızda da bu periyotta Kahintepe’de yaşayan insanların etraflarında gördüğü güçlü hayvanlara tapındığını görüyoruz. Hangi hayvanlar diyecek olursak, Kastamonu kelamı ile “ayı çıkabilir, taş düşebilir” buna örnektir. Kastamonu halkı ayıya yansılı ve ben bunu yanlış buluyorum. Kastamonu’da bu şuur için ayrıyeten bir çalışma yapacağım.
Dünya’daki örneklere bakacak olursak, Rusya ve Fransa’da ayı tasviri, Madrid’de ayı bayrağının olması bize ayının insan üzerindeki tesirini gösterir. Temelinde ayı hem güçlü, hem pak hem de yavrularına düşkün bir hayvandır. Bugün bile dere kenarında yavrusunu yıkayan anne ayının saydığımız özelliklerini insanoğlu hala gözlemlemektedir. Bunun için ayı asla ve asla kültürümüzdeki yerini kaybetmemelidir. Zira binlerce yıldır ayının tapınım gördüğünü biz Nevali Çori ve Kahintepe’deki buluntulardan da anlıyoruz.
‘TEK İLAH FİKRİ TAHMİNEN DE BİRİNCİ KERE KAHİNTEPE’DE OLUŞTU’
Sorumun devamı olarak Kahintepe’de devrin inanç sistemi hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Kahintepe’de Akeramik Neolitik Dönem’de totamik ve şamanik izleri bütün açıklığı ile gördük. Klauss Schmidt’in tapınak iktisadı dediği olayı Kahintepe’de de görüyoruz. Birtakım taşlar üzerinde aşı boyası ile tasvir edilmiş şaman tasvirleri bu periyotta toplumda çok değer verilen bir ruhban sınıfının olduğunu göstermektedir. Benim tespitim, Kahintepe’nin en kıymetli rableri diyebileceğim şahin ile kartal, gerisinden ayıya ve daha pek çok hayvana ve kuşa tapınım yapmışlar. Yalnızca bununla kalmayıp bu tasvirlerin stilize bir halde birleştirilerek, “sarılır biçimde” tasvir edildiği eserler de gördük.
Münasebetiyle bu periyot insanı, gökyüzünün hakimi olarak şahini yada kartalı, yeryüzünün hakimi olarak güçlü gördüğü ayıyı tasvir etmiştir. Ve bu sayede yerin ve göğün yargıçlarını birleştirmişlerdir. Kimi tasvirlerde ise tapınım yapılan bütün hayvanların en bariz özelliklerinin bir ortada olduğu hibrit tasvirler bulundu. Tek ilah fikri tahminen de birinci kez burada, Kahintepe’de oluştu. Bu da inancın o devirde ne kadar kuvvetli olduğunu bize gösteriyor. Tek yaradana tapınımın o devir insanı içinde ne kadar kıymetli olduğunu göstermesi açısından Kahintepe hafriyatları Anadolu ve Dünya arkeolojisi açısından çok ehemmiyet taşıyor.
‘KAHİNTEPELİLER HAYVANLARI EN DOĞAL HALLERİYLE BETİMLEMİŞLER’
Mevcut datalar ışığında Kahintepe’de yaşayan erken toplulukların toplumsal ömrü nasıldı?
Kahintepe’de yaşayan devrin insanları avcılık toplayıcılık yapıyorlar, tabiatta çok fazla vakit geçiriyorlardı. Bunu zati biliyorduk lakin Kahintepe’de tasvir edilen hayvanların en doğal halleriyle betimlendiklerini görüyoruz. Bu müşahedeleri yapmak için olasılıkla günlerce pusuda yatıp hayvanları izliyorlardı. Biz onların burada geride bıraktıkları yapıtlarda canlıları ne kadar iyi gözlemlediklerini de anlayabiliyoruz.
Pekala, Kahintepe’de bulunan oval planlı yapının işlevi hakkında yorumunuz nedir?
Oval yapı ne bir konut ne de bir tapınak. Bu yapı birinci kamusal yapılardan olmalı. Zira bu yapının içinde yalnızca sürtme taş eser üretiminde kullandıklarını anladık. Ayrıyeten içinde binlerce taş kırıklarının yanı sıra üretim yaparken kullandıkları taş aletlerin kırıklarına da rastladık.
‘TAPINIM ALANI OLDUĞU TARAFINDA KUVVETLİ BULGULARA SAHİBİZ’
Önümüzdeki yıllarda yapılacak hafriyatlar sonucunda Kahintepe’den beklentileriniz neler?
Yaptığımız çalışmalar sonucunda alanın bir tapınım alanı olduğu istikametinde çok kuvvetli bulgulara sahibiz. Bilhassa boyutları 5 cm ve 80 cm ortasında değişen dikmeler, doruğun bir tarafında tapınakların da var olduğunu düşündürüyor. Bu dikmelerin üst kısımları, tapınım yaptıkları hayvanların baş kısımlarının stilize betimlemeleri, kimileri ise stilize “T” halinde. Hasebiyle tarihin tahminen de birinci sütun altlıklarını da burada keşfettik. Dikmelerdeki yüksek sanat anlayışı tıpkı formda ileride yapılacak hafriyatlarda açığa çıkartılacak tapınakların da çok yüksek bir şuur ile inşa edildiğini bize gösterecektir diye düşünüyoruz.
Burada ortaya çıkması muhtemel tapınakların mimari planının nasıl olacağını, elimizdeki mimari kesimlerin nasıl kullanıldığını inanın ben sizden daha çok merak ediyorum. İleriki yıllarda yapacağımız hafriyatlarda bu sorunun yanıtını daima birlikte öğreneceğiz diye düşünüyorum. Gazete Duvar’a, Kahintepe’nin değerini anladığı ve yer verdiği için ben ve grubum ismine teşekkür ediyorum. Umarım çok daha heyecanlı keşiflerde yine bir ortaya geliriz. Ayrıyeten bu hafriyatın finansını sağlayan Kastamonu Devlet Su İşleri Müdürlüğü, Kastamonu Müze Müdürlüğü ve çalışanına de içten teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Gazete Duvar