İZMİR – Kahvenin hem kültürümüzde hem de günlük hayatımızdaki yeri yabana atılmayacak kadar kıymetli. İnsan kahveyi bulmasaydı fincan bu kadar özel olur muydu? Kahve mi fincana sebep, fincan mı kahveye muamma! Lakin bir gerçek var ki; bazen ikram bir fincan bir ömre mazeret, bazen bir fincan kahve aslında çok uzun bir hikaye…
Tülin Çağlar ikram fincanla başlayan seyahatinde fincanların öykülerini öğrendikçe yeni fincanlar almaya başladı. Çağlar’ın 500 fincana ulaşan koleksiyonunda Osmanlı fincanlarının yanı sıra Almanya, Avusturya, Çekya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İngiltere, İtalya, Japonya, Macaristan, Kanada ve Çin üzere dünyanın farklı yerlerinden farklı periyotlara ilişkin fincanlar bulunuyor.
Birinci standını Koruncuk Vakfı faydasına açan ve koleksiyonunu daha çok bireye ulaşması maksadıyla ikram etmek üzere, ‘Fincanlar’ isimli bir kitapta toplayan Tülin Çağlar, 20 yıllık koleksiyon serüvenini Gazete Duvar okurları ile paylaştı.
‘TUTKUM BÜYÜDÜKÇE TOPLAMA MERAKIM ARTTI’
Sizi fincan toplamaya ve biriktirmeye iten his neydi?
Her şey 20 yıl evvel bir doğum günümde eşim ve çocuklarımın bana fincan armağan etmesiyle başladı. Birinci fincanımın benim için manası çok büyük. Fransız bir Limoges. Hem birinci olması hem de öyküsüyle beni çok etkiledi. Armağan edilen fincanın hikayesini öğrenip derinine indikçe fincan sevgim arttı.
Fincanlar o kadar çok şey hissettiriyor ki. Bu yüzden onların hiçbirini bir kutunun içinde saklamıyorum. Konutumun bütün duvarlarında fincanlar var. Fincanların yaşanmışlıkları, manaları, bana hissettirdikleri ve kıssaları bu tutkunun derinleşmesini sağladı. Tutkum büyüdükçe toplama merakım arttı.
Fincan koleksiyoneri Tülin Çağlar ve Nuray Pehlivan
‘BAZI FİNCANLARIN SIRLARI SAKLADIĞINI HİSSEDİYORSUNUZ’
Yani fincanlara görünen somut varlıkları dışında soyut manalar mı yüklediniz? Sizce fincanların söyleyemedikleri neler?
Koleksiyonumda birtakım fincanların tarihi, yapanın imzası olmamasına karşın bana anlattıkları çok fazla. Fincanı elinize aldığınızda bir kısmında hüzün hissediyorsunuz, bir kısmında o neşeyi ve coşkuyu. Birtakım fincanlarda anlatılan sırları sakladığını hissediyor, kimi fincanlarda ise kendisinde bulunan sırları anlatma isteğini duyuyorsunuz, kimileri yalnızlıklarını hissettirirken, kimileri gücü ile hayal alemine sürüklüyor. Bir kısmı yaşadığı devrin debdebesini gösterirken, bir kısmı tabiata dönük kolay ve sade hayatın hoşluğunu gözler önüne seriyor.
‘KAHVE OSMANLI ÜZERİNDEN AVRUPA’YA YAYILIYOR’
Bize kahvenin birinci bulunuşu ve fincanın geçmişinden kısaca kelam eder misiniz?
Kahve Etiyopya’da bulunuyor. Kaldi isimli bir çoban, hayvanları otlatırken birtakım hayvanların daha enerjik olduklarını, daha fazla hoplayıp zıpladıklarını fark ediyor. Periyodun bilge bireyi Şazili’ye giderek, ‘Bazı hayvanlarda bu türlü bir şey gözlüyorum, bunun sebebi ne?’ diye soruyor. Şazili ona, o hayvanın hangi ağacın etrafında dolaştığını izlemesini söylüyor. Çoban bunu izlediğinde bakıyor ki daima tıpkı ağacın etrafında dolaşan hayvanlar daha enerjik. Sonra bu yemişin kahve olduğu anlaşılıyor. Kahvenin birinci bulunuşu Etiyopya’da bu türlü. Oradan Yemen’e ve sonra da Osmanlı’ya geçiyor.
Kahve bulunduktan sonra Osmanlı üzerinden Avrupa’ya ve Doğu’ya yayılıyor. Kahve, ekonomik duruma nazaran; toprak kaplarda, seramik yahut porselen kaplarda yahut gümüş zarflı fincanlarda içiliyor. Fincanların çok küçük olanları, Bülbül Yuvası, büyük fincanların Kallavi, saray fincanlarının da Paşa Fincanı diye isimlendirildiğini görüyoruz. Hatta falın da literatürde çok enteresan bir geçmişi var. Osmanlı’da fal bakanlar diğerine söylemek istediklerini fincanda görmüş üzere söyleyerek nakletme yolunu seçiyorlar.
Alman Dresden damgalı, fragonal desenli kayık formlu fincan, 1900 başları.
‘HER ÜLKE VE HER DEVRIN KENDİNE MAHSUS FİNCANLARI VAR’
Fincanların dönemsel özellikleri neler? Yıllar içinde nasıl bir değişim geçiriyorlar?
Her ülkenin ve her devrin kendine mahsus fincanları var. Her ülkenin özel dizaynlı fincanları oluyor fakat birbirlerinden etkilenerek oluşan üretimler de var. Sipariş ile üretilen fincanlarda, ustanın yetiştiği, siparişin yapıldığı ülkenin, örnek alınan tasarımcıların tesirlerini görebiliyoruz. Mesela bir İngiliz fincanında, Fransız esintileri görebiliyoruz. Yahut bir Japon fincanında, Yunan ilahlarının resmedildiğini görebiliyoruz. Kırsal temalı, pastel tonlarda ise tabiata ve tabiata dönük renklerin hakim sürdüğü fincanları görüyoruz.
Yıllar içindeki değişim fincanların damgalarından da anlaşılabiliyor. Fincanların üzerindeki işlemeler, fincan ve tabak altlarında bulunan damgalar bize yapıldığı periyot ve bölgenin özelliklerini anlatıyor. Çok şaşalı periyotlarda altın yaldızlı, mine işli fincanları görüyoruz. Savaşların resmedildiği fincanlar olduğu üzere, günlük hayattan, tabiattan etkilenerek motiflenmiş fincanlar da vazgeçilmez tasvirler ortasında. Birtakım periyotlarda; artık nasıl bir düğüne giderken özel bir kıyafet yaptırıyorsak, bir yemek daveti verileceği vakit o davete özel yemek, tatlı ve fincan kadrolarının üretildiğini görüyoruz. Diyelim ki bir Avusturya Prensi, yemek daveti için Fransa’da bir ustaya sipariş veriyor. Biz o fincanlarda hem Avusturya hem Fransız izlerini ve tıpkı vakitte tasarımcısının tesirlerini izliyoruz. Hasebiyle tıpkı devirde çok farklı fincanlar görebilirsiniz.
Bazen de yaşanan vakaların gruplarda resmedildiğini görüyoruz. Bunun en hoş örneği Herend markasındadır. Firmanın Rothschild Kuşu paterni 1860 yılında yaratılmıştır. Barones Rothschild, Viyana‘da malikanesinin bahçesinde verdiği bir davette kolyesini kaybeder. Birkaç gün sonra Bahçıvan, minik bir kuşun bu bedelli kolye ile ağaçta oynadığını görür. Bu öykü ile kuş paternli motifler porselen yemek kadrolarına, çay ve kahve fincanlarına işlenmiştir.
‘DÖNEMİN HADISELERINI FİNCANLAR ÜZERİNDEN GÖREBİLİRSİNİZ’
Sizin koleksiyonunuzdaki en erken fincanlar hangileri?
1734’lerden İtalyan Capodimonte fincanları var. O periyodun vakaları, natürmort tasvirleri pastoral dekordan kent görünümlerine kadar kabartmalı olarak insan figürlerini, giyim kuşam üsluplarını fincanların üzerinde görebiliyorsunuz. Ayrıyeten 1890’lı yıllardan Alman KPM Berlin, 1920’lerden Alman Meissen, 1940‘lardan Alman Rosenthal,1900‘lerden Alman Dresden, 1890’lı yıllardan Fransız Limoges, 1900’ lü yıllardan İngiliz Weedgewood, Cauldon, CoalportRoyalWorchester, İtalyan Ginori, Capodimonte, Japon Ardalt, Nippon 1860’lardan Macar Herend, 1930‘lardan Rus Kuznetsov. Ayrıyeten 1900‘lü yıllardan kulpsuz gümüş zarflı, Osmanlı damgalı ve üzerinde Osmanlı hanedan arması ve II. Abdülhamit kabartmalı mührü ve mühür damgası olan toplamda 500 ‘den fazla fincan mevcut.
Japon, Shafford damgalı fincan, 1930.
‘BAZI FİNCANLARIN DANTEL KAPLANDIĞINI SANIYORSUNUZ’
Dünyada fincan kültüründen bahseder misiniz? Doğu ve Batı ortasındaki fincanlar ortasındaki farklar neler?
Ülkelerin yaşayış halleri, özellikleri fincanlara olduğu üzere yansıyor. Mesela Japonların daha keskin çizgili, dik açılı figürleri varken Batı’ya geldikçe daha yumuşadığını görüyoruz. Batı’daki fincanlarda daha pastoral, bazen günlük hayatın içinde bazen saray yaşantısını tasvir eden temalar işleniyor. Ayrıyeten ağır kahve çekirdeği ile yapılan kahvenin içildiği ve “yudumluk” olarak isimlendirilen minyatür kahve fincanlar var.
Bütün Dünya’da birinci başta fincanların bir kısmı; porselenin ana hususundan biri olan kaolinin ne kadar beyaz ve pak olduğu görülsün diye boyanmadı. Ama fincanların boya kabul etme özelliği anlaşıldıktan sonra evvel kobalt mavisi kullanılıyor. Daha sonra ustasının, tasarımcısının hisleri, işledikleri hususlara nazaran renkler fincanlara yansıtılıyor. Birtakım fincanlar var ki dantel kaplandığını sanıyorsunuz. Elinize alınca onun porselen olduğunu anlıyorsunuz.
‘OSMANLI’DA ŞAHISLARIN STATÜLERİNE NAZARAN KAHVEHANELER VARDI’
Fincanların bilhassa Batı’da statü objesi olmalarını neye bağlıyorsunuz?
Fincanın statü objesi haline gelmesi, kişinin her gün kullandığı bir obje olmasıyla alakalı. Münasebetiyle her kesimde kahve içme keyfi var. Hatta Osmanlı’da halk ortasında bireylerin mertebe ve statülerine nazaran kahvehaneler oluşmuştu Hepsinin kendi içinde ritüel ve kuralları vardı.
Osmanlı’da nasıl kahve varsa Batı’da da kafeler bunun için açılıyor, beşerler orada toplumsallaşıyor. Günlük ömürlerini birbirlerine anlatıyorlar. Gelir seviyesi düşükse kilden yapılmış kahve fincanında içiyor. Gelir seviyesi arttıkça seramik, porselen fincanda daha üst seviyeye çıktıkça gümüş fincanda içiyor. Hasebiyle gücünüz kilden yapılmış bir fincan almaya yetiyorsa kil bir fincan alıyorsunuz. Yani alım gücü arttıkça fincanın yapıldığı gereç değişiklik gösteriyor.
Damgasız, kabartmalı ve ayaklı yaldızlı fincan, 1900 başları.
‘OSMANLI’DAN GELEN BİR GELENEK’
Ülkemizde çay her türlü toplumsal küme için neredeyse temel tüketim unsuru halindeyken kahveye ve münasebetiyle kahve fincanına daha kültürel bir mana yüklenmiş olabilir mi sizce ve neden?
Kültürel mana yüklenmesinin en değerli göstergesi kız isteme hadisesi bence. Kız isteme kıymetli bir vaka. Kız istemenin birinci ritüeli de kahve ritüeli… Anadolu’da evvelce evlenecek oğlanla kız birbirini görmüyordu. Oğlan kızı istemeye gittiğinde kız oğlanı beğenirse şekerli, beğenmezse tuzlu kahve yapardı. Hiç kimse kırılmadan iş orada çözülüyordu. Tuzlu kahve ise tıpkı vakitte bir test. Damat adayı ‘her şartta ve zorlukta yaşamaya hazırım’ bildirisi vermek için tuzlu kahveyi içerek bunu gösteriyor. Bütün bunların ortak noktası ise gülümseyerek hatırlanacak bir gelenek olması… Osmanlı’dan gelen bir gelenek bu. Kahve her vakit bu ritüelin en kıymetli içeceği.
Bir de kahve ikram etmenin hiçbir mali külfeti yok. Kahve teklifi hiçbir vakit reddedilmez. Dostlukları pekiştirip, sohbet sebebi olabilir. Hasebiyle muhabbeti güçlendirici ve keyif verici özelliği nedeniyle geçmişten beri çok tercih edilen bir içecek olmuş.
‘KAHVE, RUM KAPTAN’A SİZİN DEĞİL BENİM İKRAMIM!’
Her tabirin gerisinde bir yaşanmışlık vardır. Son olarak; neden bir kahvenin 40 yıl hatırı var?
Osmanlı’da Üsküdar ‘da Yemişçi İskelesi’ne yakın bir kahvehanede, bir gün Yeniçeri Ağası kahveye girer. ‘Bugün bütün kahveler benden. Lakin şu köşede oturan Rum Kaptan’a kahve vermeyeceksin kahvecibaşı’ der. Kahvecibaşı, herkese kahvesini yapar, dağıtır. Sonra kendisi ve Rum Kaptan için başka bir kahve yapar. Kahveyi ikram eder ve karşılıklı içmeye başlarlar. Yeniçeri Ağası bunu görünce kötü halde hiddetlenir. Der ki, ‘Ben sana herkese yap lakin o Rum’a yapma demiştim’. Kahvecibaşı yanıt verir: ‘Kahve, Rum kaptana sizin değil, benim ikramım!’
Ortadan yıllar geçer ve kahvecibaşı Sisam Adası’nda çıkan isyan sonucu esir düşer. O vakit adada esir düşenler meydanda satışa sunulmaktadır. Bir Rum, kahvecibaşını bedelinin çok üstünde satın alır. Kahvecibaşı sanki beni hangi ağır işlere koşacak diye düşünürken, Rum, kahvecibaşının bağlı olan ellerini çözer. ‘Bundan sonra özgürsün. Zira sen bana yıllar evvel kahve ikram eden kahvecibaşısın der. Ve o kahvenin hatırını unutmadığını söyler. Kahvenin 40 yıl hatır öyküsü de bu türlü gerçekleşir…
Gazete Duvar