İZMİR – Geçtiğimiz aylarda İsrail Sıhhat Bakanlığı’nın Covid-19 hastalarının teneffüs aygıtına bağlanması gerektiği durumlarda, kimlere öncelik verileceğiyle ilgili yayımladığı evrak tartışmalara yol açmıştı. Covid-19’un yayılması durumunda engelliler ile ağır kronik hastalığı bulunanların teneffüs aygıtlarından “en son faydalandırılacak kişiler” olacağı tarafındaki kararları içeren kelam konusu doküman, öjenizmin tekrar mi üretildiği sorusunu akla getiriyor. Pekala, her sevgi pürüzü aşar, hepimiz engelli adayıyız diyenler engellilere karşı nasıl yaklaşıyor? Engelli bireylere ikinci derece yurttaş muamelesi mi yapılıyor? 3 Aralık Dünya Engelliler Günü’nde Yusuf Ak’la körlük ve sakatlık üzerine söyleştik.
Yusuf Ak, Maraş ve Adana Körler Okulu’nu bitirdikten sonra Dokuz Eylül Üniversitesi’nde Tarih Kısmı’nı bitirdi. Mültecilere yönelik çalışmalarıyla bilinen Halkların Köprüsü Derneği’nde faal olarak çalışan Ak, kendisini Sakat Hakları Aktivisti diye de nitelendiriyor.
Kendisine engelli değil, sakat demeyi tercih eden Ak, empatiyi yanlış bir denklem üzerine kurduğumuzu belirterek, Kürt olmayı anlamak için nasıl ki sarı-kırmızı-yeşil poşuyla dolaşmamız anlamsızsa, körleri anlamak için de gözlerimizi kapatmamızın anlamsız olacağını söz ediyor.
‘KARANLIK BİR ‘KÖRLÜK’ DURUMU DEĞİL, BİR ‘GÖRME BİÇİMİ’
Birçok kişinin sormaya çekindiği yahut varsaydığı bir soruyla başlayalım diyorum. Siz toplumun genelde kabul gördüğü manada karanlık bir dünya içinde misiniz?
Gözün görme yeteneği binlerce yıldan beri ışıkla eş tutulmuştur. Körlük, ışığın kullanılmamasını beraberinde getirir. Lakin “karanlık” bir körlük durumu değil, bir “görme biçimi” aslında. Siz karanlık derken bile simsiyah bir şeyden bahsediyorsunuz. Ancak bizim kurgulanmış bu türlü bir dünyamız yok. Ki şayet her yeri simsiyah görsek ya da algılasaydık yaşanmaz bir dünya olurdu. Aslında doğuştan kör olanlarda renge dair rastgele bir bağlam yok. Hasebiyle bu bağlamı sizler kurmak zorunda kalıyorsunuz. Zira edebiyatta, sinemada, müziklerde kısaca hayatın her alanında kör temsili bu formda karşımıza çıkıyor.
Avcı-toplayıcı periyottan bugüne, kısacık göz kapağını kapatarak kör olduğunu sanan kimseler karanlık üzerinden bir dehşet kültü geliştiriyor. Körlerin acı çektiği, mutsuz olduğu, bir zindan hayatı yaşadığı inancı oluşuyor. Haliyle kendi ötekisini yaratan insan, merhamet ya da mağdur eksenli bir his açığa çıkarıyor. Şaşıracaksınız fakat eski Yunan trajedi muharrirlerinden Euripides, gözlerini kaybetmiş insanların yapabileceği en akla yatkın hareketin intihar etmek olduğuna inanmıştır. Bugün de empatiyi yanlış bir denklem üzerine kuruyoruz. Kürt olmayı anlamak için nasıl ki sarı-kırmızı-yeşil poşuyla dolaşmanız anlamsızsa, körleri anlamak için de gözlerimizi kapatmanız anlamsız olacaktır. Bence kör bireyler için en müthiş olan şey birebir temsilin ticarileşmesi ya da farkındalık ismiyle yaygınlaştırılması.
Örneğin sakatlara yönelik yararlı çalışmalar da üreten bir GSM operatörü, “Karanlıkta ve Sessizlikte Diyalog” diye bir müze kurarak körlüğü ve sağırlığı pazarlıyor. Az görmenin ya da hiç görmemenin ne demek olduğu konusunda tüm algılarınızı sonsuza dek değiştireceği teziyle kendisini sunuyor. Burada insanların gözlerini ya da kulaklarını bir saat boyunca kapatıp, sakat bir rehber tarafından bir saat boyunca gezdiriliyor. Fantezi turizminde hoş bir karanlık tecrübesi yaşayan kişi, “ben görme engellilerin yaşadığı zorlukları hissetmiş oldum” diyor. Lakin bu inanılmaz bir yanılsamadan ibaret. Bu ortada karanlığın mistik bir tarafı da var. Görmeyenlerde ise karanlığa ve aydınlığa dair hiçbir şey yok.
Kırmızı bir tişört, altında pantolon ve siyah spor ayakkabıları giyen Yusuf, Sol omzunda çantası ve bileğinde tuttuğu poşetle caddede yürüyor. Sağ eliyle tuttuğu bastonla da yolu yokluyor. Yusuf’un önünde karşıdan gelmekte olan beşerler, sağ tarafında yan yana dizilmiş
mağazalar ve eczane görülüyor.
‘ALDIĞIM KOKU, DUYDUĞUM SESLER PUSULAM OLUYOR’
Pekala öteki yetiler? Duyularınız ve vakit algınız hakkında neler söylersin?
Göz dışındaki yetilerim fevkalâde olmasa da daima bu yetilerime daha fazla talih veriyorum. Aldığım ekmek kokusu, duyduğum uğultulu sesler pusulam oluyor. Vakti nasıl anladığıma gelirsek, elinde hiçbir teknolojik araç-gereç olmayan gören bir kişi nasıl ki gökyüzüne bakarak ortalama vakti iddia edebiliyorsa, ben de derime değen güneşten, burnuma çarpan kokudan, kulağıma çarpan hayvan seslerinden ya da ibadet ritüelleri olan ezan, çan sesinden ortalama saati başımda canlandırabiliyorum. Ama 20. yüzyılın ikinci yarısında teknolojide yaşanan gelişmeler tabiata karşı duyarlılığımızı önemli derecede azalttı. Artık kulaklarımıza otomobil sesi, burnumuza egzoz kokusu çalınıyor. Aslında toplum olarak insan merkezli bir bağımlılıktan, teknoloji merkezli bir bağımlılığa yönelmiş durumdayız.
‘AKILDIŞI KÖR İMGESİNİ YIKABİLECECEK BİR ANLATI ÜRETEMİYORUZ’
Teknolojiden kelam etmişken Aşık Veysel, Andrea Bocelli, Rençber Aziz, Ray Charles üzere çokça görme engelli müzisyenden kelam edebiliyorken, bildiğimiz kadarıyla çok fazla edebiyatçıdan kelam edemiyoruz. Teknolojik gelişmeyle birlikte bunun daha da fazla olabileceğini düşünüyor musun?
Ortamızda çokça hikaye ya da roman müellifleri var lakin yeni bir sakatlık anlatısı geliştirme konusunda yetersiz kalındığını düşünüyorum. Edebiyatta, masallarda mistik ya da mukadderatçı görüşlerden beslenen, akıldışı kör imgesini yıkabilecek postmodern bir anlatı üretemiyoruz. Yani imgeyi yıkıp; dinleme/dokunma/işitmeye dayalı bir lisan kurgulamamız gerekirken, kendimizi görsellikle kuşanmış lisana hapsetme gerçeğimizle yüzleşmeliyiz. Mesela yalnızca bilgisine sahip olduğumuz renkleri görüyormuş üzere betimlemek, gözlemleyemediğimiz objelere bakıyormuş üzere sunmaktan kelam ediyorum. Bu manasıyla düşünürsek sağlamcı ideolojinin konforuna sığınıyoruz üzere geliyor bana. Yeni masallar yazılmalı, çocukların zihninde oluşabilecek körlüğe dair tabuları karşıtından okumalıyız.
Pekala, körler hangi kaygılarla ya da saiklerle hareket ediyor?
Körlerin ve farklı yetilere sahip öbür sakatların büyük bir kısmı hâlâ tecrit edildiği konuttan, kapalı kurumlardan dışarı çıkamıyor. Bastonuyla dışarı çıkabilenler ise her türlü riski alarak bağımsızca bir yere gidip gelebiliyor. Lakin bunu yaparken, üniversal tasarım mantığıyla hareket edilmediğinden 10 saniye sonra ölecekmiş üzere hareket ederek yaşıyoruz. Zira kılavuz çizgiler, asansörler, yürüyen merdivenler üzere sakatlar için planlanmış alanların inanılmaz derecede gasp edildiği bir ortamda yaşıyoruz sonuçta.
‘KÖRLÜK, BİR CEZALANDIRMA ARACI OLARAK KARŞIMIZA ÇIKIYOR’
Yalnızca gasp mı? Toplumun size bakışı ve körlük algısı hakkında neler söylemek istersin? Daha doğrusu toplum sizi nasıl görmek istiyor?
Şunu söyleyebilirim ki toplum gereğince ne körlerin ne de öbür sakatların yaşayışları hakkında bilgi sahibi değil. Bir de bin yıllardır gelen sakatfobik kültürün inşası ve güçsüz olanın yok olacağı kanısına dayanan Toplumsal Darvinizm, bu olumsuz tavrı daha çok tetikliyor.
Tarihe seyahat yapmak gerekirse; körler örneğin antik Yunan ve Roma’da olduğu üzere öldürülüyor. Oidipus üzere mitolojik karakterleri, Malazgirt Savaşı’nda ismi zikredilen Romen Diyojen’in sonunu incelediğimizde körlük cezalandırma aracı olarak karşımıza çıkıyor. Platon ve Aristo üzere birtakım filozofların niyetlerine baktığımızda ise sakatlara yaşama hakkı tanımıyor. Yaşayabilen büyük çoğunluk da ya müzikle uğraşıyor ya dilencilik yapıyor ya da fuhuşa itiliyor. Kutsal kitapları incelediğimizde körlük, rabbin bir cezası ya da imtihanı olarak karşımıza çıkıyor. Bilhassa 20. yüzyılda yaşanan iki büyük savaş sonucu sakatların artışı devletlerin körlere ve sakatlara yaklaşımını değiştirse de hala gereğince ilerleme kat edildiğini düşünmüyorum.
Sonuç olarak; hayranlık, trajedi, kahramanlık, mağduriyet, mahrumluk, bahtına terk etme “kör ve sakat” kimliğinde toplanıyor. Hakim toplumsal eğilim, duygusal bir yaklaşımdan güç alıyor. Buna itiraz ettiğinizde ise nankörlük yapmakla suçlanıyorsunuz. İnsanların başında ülkü bir kör var ve sen o ülkünün dışında bir hayat yarattığında dışlanıyorsun.
Gündüz saatleri. Kırmızı bir tişört giyen Yusuf, üzerinde bir su bardağı ve Braille kitap olan masanın önünde oturmuş, sol elinde tuttuğu telefonla uğraşıyor. Yusuf’un solunda üzeri görünen iki gri sandalye, camlarda beyaz ve çiçek desenli perdeler, Duvara asılı çerçeve ve çerçevenin içerisinde siyah beyaz bir fotoğraf, fotoğrafta “Dayanışma Konserine Bekliyoruz” yazısı göze çarpıyor. ‘ÇİRKİN OLMAYI SEVİYORUM’
Mesela bir mağazaya ya da markete gittiğinde neler yaşıyorsun?
Kimi mağazaları tenzih ederek söylüyorum. Ya ilgilenmek istemiyorlar ya da halli davranıyorlar. Süratli hareket etmemizi isteyen davranışlarla karşılaşabiliyoruz. “Neden tek başına geldin? Neden ailen yanında değil?” üzere bizler açısından sıradanlaşmış sorulara kayıtsız kalmak mümkün olmuyor. Pandemi nedeniyle mağazaların marketlerin dijitalleşmesi bizler açısından avantajlı olsa da uygulamaların ekran okuyucularımızla entegre olmaması, gönderilen eserlerin son kullanma tarihlerinin online paylaşılmaması bir dezavantaj.
Pekala, rastgele bir yere gittiğinde senin nasıl göründüğüne ait bir telaffuz geliştiriliyor mu?
Kesinlikle… Göze hitap eden bir elbise giydiğimde çok güzel olduğum söyleniyor. Lakin benim nazarımda en hoş elbise dokunduğumda hoş his uyandırandır. Tahminen de hiçbir vakit hissetmeyeceğin bir duyguyu karşıdaki kişi dayatabiliyor. Aslında bilinçaltında sana şu bildirisi veriyor: “Artık bu halde giyinmelisin.” Sana bu duyguyu verdiklerinde olağan karşıdakinin görselliğini şad edecek halde giyinmeye ihtimam gösteriyorsun. Bu da benim açımdan sorun. Bazen manzaranın kudretine karşı boyun eğsek de normatif bakış açısıyla söylersek “çirkin” olmayı seviyorum.
‘HABERLERDE YER ALAN ŞAHISLARIN FOTOĞRAFINI MERAK EDİYORUM’
Görme engellilerin kendilerini daha fazla fark ettirmesi, daha fazla talepkâr olmasıyla değişim gerçekleşecek diye düşünüyorum. Sizin inatla hatırlattığınız kıymetli bir bahis betimleme. Mesela gazetelerde haber fotoğraflarının betimlenmiş olması sizin için neden kıymetli?
Haberlerde yer alan şahısların fotoğrafını çok merak ediyorum. Mesela giydiği elbiseyi, el hareketini, nasıl baktığını… Bir fotoğrafta yalnızca İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı’nın olduğunu bilmemin hiçbir karşılığı yok. Zira haberi okuduğumda esasen onun çıkarımını yapabiliyorum. Lakin onun fotoğraftaki görünen yüzünü bilmiyorum. Yani ben haber metnine yansımayan manzarayı merak ediyorum. Gazetelerden isteğimiz, fotoğraf altına betimleme koymaları ve karikatürleri betimlemeleri. Kör okuyucu kitlelerinin de olduğunu varsaymalılar.
‘YAYINEVLERİNDE HÂLÂ BİR FARKINDALIK OLUŞMADI’
Bir dizi sesli kitap olmasına ve yasal manada her kitabı okuyabilme hakkınız olmasına karşın yayınevleri de size karşı duyarsız. Bu hususta neler söylemek istersin?
Son 200 yıldır yalnızca braille ismi verilen kabartılı kitaplar okuyor, seslendirilmiş kitapları dinliyorduk. Hasebiyle yeni çıkan kitabın hem braille baskısını yapmak hem de seslendirebilmek ağır emek gerektiriyordu. Ancak MP3 çalar ve kasetlerin yerini bilgisayar ve akıllı telefonların alması, beraberinde daha çok e-kitap dinleyebilmemize fırsat yarattı.
Örneğin bir kitap fuarına gittiğimde biyolojik farklılığımı belirterek kitabın yalnızca dijital halini okuyabildiğimi tekraren belirtmeme karşın taleplerimi algılayamamalarını kabul edemiyorum. Halbuki ben o kitabı alıp esasen PDF olarak taratabilirim. Lakin kitabı tarattığımda hem iki katı fiyat ödemiş oluyorum hem de tarayıcılar birtakım karakterleri tanıyamadığımdan sağlıklı bir biçimde okuyamıyorum. Kitap fuarında bulunan muharrirler ya da yayınevleri körlere e-kitaplarını engelli raporu ya da şifre karşılığında paylaşabilmeli. Lakin yayınevlerinde hâlâ bir farkındalık oluşmadı ve tüm irtibat kanallarını kapatıyorlar.
Az evvel insanların başındaki ülkü körden bahsettin. Pekala, toplumda kabul gören, “ideal kör” kim sence?
Ülkü kör; hak temelli savunuculuğa karşı sadaka kültüründen yana hal alandır. Televizyonda izlendiğinde gözyaşı dökülen, fakat bir arada yaşanılmak istenmeyen kişidir. Bankada ve noterlerde iki şahit uygulamasına istek gösterendir. Fakat yalnızca bu değil… Erkek, heteroseksüel ve beyaz olmanın konforundan yararlanandır. Bu türlü bir kör tipi öne çıkarılmak istenir. Lakin son yıllarda hak odaklı STK’lerin artması bu durumun değişeceğine dair bir işaret bence.
‘HAKLARIMIZ İÇİN BİRİLERİNDEN LÜTUF BEKLEMEMELİYİZ’
Son olarak; engelliler için ne üzere somut çalışmalar yapılabilir?
Birçok somut çalışma sayabilirim. Ancak en acil olanlara değinmek istiyorum. Ankara’da SGK’den ihraç edilen bir topal bireyin beyanını hiç unutamıyorum. Diyor ki: “Siyasal iktidar, birinci kere engelliler ile engelli olmayanlar ortasında ayırım yapmadı.” Lütfen KHK nedeniyle işlerinden haksız ve hukuksuz bir halde uzaklaştırılan, yoksulluğa itilen 2000 engelli işlerine iade edilsin.
Ekim 2018 datalarına nazaran cezaevlerinde 248 engelli yurttaş bulunuyor. Cezaevi şartlarının engellilere uygun olmadığı, kâfi imkanlardan faydalanamadığı, yargı sürecinde iddianameler, mahkeme kararları, zabıtları braille yazı olarak okuyamadığını çokça duymaktayız. Düşünebiliyor musunuz? Körler okulunda bizlere öğretilen braille yazı, ömrünüzde tanınmıyor. Bilhassa büyükşehirlerden başlamak suretiyle her kent ve ilçe belediyeleri engelli haritasını çıkarırsa kör, topal, sağır, vb. sıkıntılarına daha fazla odaklanabilir.
Aslında çokça tahlil var. Lakin ‘hak verilmez, alınır’ düsturundan hareketle biz haklarımızı elde etmek istiyorsak birilerinden lütuf beklememeliyiz. Kimi vakit maden çalışanıyla omuz omuza olmalı, bayanlara ve LGBTİ’lere yönelik cinayetlere karşı haykırmalı, toplumda daima ötekileştirilen veganların, iklim aktivistlerinin, hayvanseverlerin sesine ses katmalı, mültecilerin mültecilik statüsü kazanabilmesi için, ötekileştirilen halkların lisanlarını konuşabilmesi ve inançlarını yaşamasına dönük taleplerini sahiplenmemiz gerekiyor. Sakatların dahil olacağı yeni bir toplumsal dayanışma ağı inşa edileceği günlerin gelmesini umut ediyorum.
Gazete Duvar
