Kariye (Khora) Kilisesi’nin birinci üretim tarihi hakkında kesin bilgi yoktur. Khora sözü taşra manasına gelir ve Kariye’nin bulunduğu alan, erken periyotta Konstantin’in yaptırdığı kent surları dışında kaldığı için, bu halde isimlendirildiği düşünülür. 4’üncü yüzyılda burada nitekim bir kilise olup olmadığı bilinmemektedir. Ayasofya’nın bugünkü halini yaptıran I.Jüstinyen’in tarihçisi Prokopius da Kariye’den bahsetmez. Bu yüzden, Kariye Manastırı’nın altıncı yahut yedinci yüzyıldan kalma olduğu kabul edilir. 740’ta ölen Patrik Germanos ile 742’de V.Konstantin’e karşı ayaklanan Baktangios, idam edildikten sonra bu manastıra gömülmüştür.
Bizans’ta hanedan ve aristokrat aileleri, kendileri için mozole (mezar anıtı) olmak üzere kiliseler ve manastırlar inşa ettirme geleneğini uzun müddet sürdürürler. I.Alexios’un kayınvalidesi Maria Doukaina, Kariye Manastırı’nı 1081 civarında restore ettirmiş, kilisenin mimarisi bu periyotta kısmen değiştirilmiştir. Çabucak akabinde Aleksios’un küçük oğlu İsakios Komnenos, 1120 civarında yine tamir gerektiren kiliseyi büyük ölçüde tekrar yaptırdıktan sonra kendisi için narteks kısmında bir mezar alanı hazırlatmıştır. Lakin sonradan, mezar anıtını Trakya’da öteki bir manastıra taşımıştır. Tekrar de narteksin sağ tarafında mezar olarak ayrılan alanın duvarında, İsa tasvirinin altında İsakios Komnenos’u betimleyen mozaik pano günümüze ulaşmıştır.
Latin işgali esnasında Kariye’ye ne olduğuna dair bilgi yoktur. II.Andronikos’un haznedarı, şair ve alım Theodore Metochites, yaklaşık 1315-1321 ortasında yapıyı yine restore ettirir ve içindeki ikonografi büyük ölçüde bu periyottan kalmadır. İsakios Komnenos periyodundan kalma naos duvarlarının alt kısımları, temel ve apsis, korunmuş lakin yapının geri kalanı bu devirde değiştirilmiştir. Naos ile kalın bir duvarla ayrılan, iki küçük odanın bulunduğu parekklesion’daki (mezar şapeli) odalardan birinin Theodore Metochites’un mezarını barındırdığı varsayım edilmektedir. Dış narteks kısmı, bu onarımda batı istikametinde uzatılarak genişletilir. Dış cephede kör kemerler, nişler ve kuzey cephesinde tuğla ile yapılmış cephe süslemeleri yer alır. Yapıda, naosun lento kısmı ve parekklesion’un girişindeki birkaç sütun başlığı altıncı yüzyıldan kalmadır.
Kariye’de gelenek olduğu üzere naos ve narteks kısmı renkli mermer panellerle kaplanmış ve kemer içlerine mozaik yapılmıştır. Naos’taki mozaiklerin birçok tahrip olmasına karşın her iki narteks kısmında kubbe, kemer, tonoz ve duvar alınlıklarındakiler günümüze ulaşmıştır. Mozaikler, İsa’nın ömrünü kuzeybatı pandantifinden başlayarak sırasıyla anlatır. Anlatım Meryem’in doğumu ve tapınağa adanmasıyla başlar. Bir sahnede Meryem’in melekler ile büyütüldüğü yer alır. İsa’nın hayatı ise Yusuf’un düşünden başlayarak 18 sahnede anlatılmıştır. Dış nartekste batı duvarı boyunca devam eden sahneler, kuzeyden güneye hakikat ilerler ve dış narteksin kuzey ucunda son bulur. Bunun akabinde, İsa’nın mucizelerini anlatan sahneler güney tarafındaki kemer içinden ilerleyip L halindeki kemer içlerinde devam ederek iç nartekse, oradan da güney kubbesine kadar devam eder. İsa’nın mucizeleri 29 sahneyle anlatılmıştır fakat bir kısmı günümüze ulaşmamıştır. Sahnelerin birçoklarında İsa’nın hastaları iyileştirmesi yer alır. İç narteksin güney kubbesinde Pantokrator İsa kompozisyonunda 24 figür bulunur. Neden 12 havari yerine 24 figürün betimlendiği konusunda kesin bir bilgi yoktur. Naos’taki mozaiklerin birçok günümüze ulaşmamıştır, bu kısımlarda şenlik ikonaları olarak isimlendirilen sahnelerin bulunduğu varsayım edilmektedir. Theodore Metochites tarafından yazılan bir şiir, Kariye’nin İsa ve Meryem’e adandığı konusunda bilgi verir.
Kariye’deki mozaiklerin üslubu, Ayasofya’daki Deisis panosuna benzeri. Figürler ince uzun, başları küçük, gövdeleri neredeyse kemiksiz üzeredir ve gövdelerini yalnızca elbise kıvrımları belirler. Kompozisyonlarda art plana görünüm yerleştirilmemiş olması, ön plandaki anlatımın daha anıtsal görünmesini sağlar.
EN ÜNLÜ SAHNE: ANASTASİS
Mezar niteliği taşıyan parekklesion (yan şapel) kısmında esas iki sahne yer alır. Birinde diriliş mucizeleri, başkasında ise mahşer kompozisyonu fresk olarak yapılmıştır. Diriliş mucizeleri, parekklesion kısmının türbe niteliğine gönderme yapar. Burada bulunan Anastasis, Bizans sanatının en ünlü örneğidir. İsa, cehennemin kapılarını kırıp bunları ayaklarının altına almış ve üzüntü içinde Yargı Günü’nü bekleyen Adem ve Havva’yı mezarlarından dışarı çıkarmaktadır. Mahşer kompozisyonu ise doğu kısmının kemer ve duvarlarını kaplar. Öteki kısımlarda Meryem’in hayatından sahneler yer alır.
Theodore Metochites’in İsa’ya Kariye’nin maketini sunduğu sahne, iç narteks’ten naosa geçen kapının üstünde bulunur. Bunun sağında, narteksin güney kubbesinin doğu duvarında daha büyük bir panoda, Isaac Komnenos, VIII.Michael Palaiologos’un kızı rahibe Melane, Deesis kompozisyonunda Meryem ve İsa ile birlikte betimlenmiştir. Kariye Manastır Kilisesi ikonografi tertibi manasında, Selanik’te bulunan 12 Havari Kilisesi’ne misal.
Theodore Metochites’in Kariye’nin yan tarafında bir sarayının bulunduğu ve konuklarını manastırın içindeki dairesinde ağırladığı bilinmektedir. Lakin, II.Andronikos (1282-1328) devrinin sonunda gözden düşüp sürgüne gönderildiğinde bu sarayı tahrip edilmiştir. Sürgün dönüşünde Kariye Manastırı’nda keşiş olmuş, 1332’de öldüğünde buraya gömülmüştür. Sarayın mabeyincisi ve arkadaşı Michael Tornikes’in ve eşinin mezarı da Kariye’nin içindedir.
II.WİLHELM’İN ZİYARETİ
1453’te kentin kuşatılması esnasında, Sarayburnu’ndaki Hodegetria Kilisesi’nde bulunan Meryem ikonası surlara en yakın yer olduğu için Kariye’ye getirilmiştir. Kariye, fetihten çabucak sonra mescide çevrilmemiş, bir müddet boş durmuş ve yabancıların girebildiği bir yer olarak kalmıştır. 1511’de II.Bayezıd’ın sadrazamı Atik Ali Paşa, bu kiliseyi mescide çevirip vakfetmiştir. 1546 tarihli bir tahrir defterinde ‘Kilise Cami’ olarak bahsedilir. 1766 İstanbul Depremi’nde hasar gören yapı, mimar İsmail Halife tarafından tamir edilir.
1876’da Rum mimar P.Kuppas binada onarım yaparken içindeki mozaiklerin bir kısmını temizlemiştir. Bundan sonra Kariye, yabancıların ziyaret ettiği bir yapı haline gelmiş, hatta Alman İmparatoru II.Wilhelm Kariye’yi ziyaret etmiştir.
Bizans Enstitüsü, 1948’den sonra Kariye’de çalışmaya başlayıp binanın müze haline getirilmesini sağlamıştır. Kariye’nin Bizans sanatı açısında değeri, içindeki mozaiklerin yanı sıra mezar şapeli olan parekklesion’da bulunan fresklerdir. Bu kısımdaki fotoğraflar, kilisenin mescide çevrilmesi kademesinde tahrip edilmemiştir. Evliya Çelebi dahil pek çok seyyah Kariye’deki mozaiklerin görülebilir olduklarını yazmıştır. 1886’da mozaik ve freskolar için birinci kere Fransızca bir kataloğu yayınlanır. 1948’e kadar cami olarak kalan Kariye’de namaz vakitlerinde ibadet yerlerindeki mozaiklerin önüne tahta kepenkler konuluyordu.
Gazete Duvar
