Gizem Üstündağ
Yabancılaşma kavramı günümüz topluluğun kuralları gereği sıkça kullanılan bir kavram olsa da, bu olgunun kökeni putperestlik-puta tapma inancına dayanır. İnsanlık kendi yarattığı bir şeyi kutsal sayarak ona tapmış ve böylece kendi özüne, benliğine ve gücüne yabancılaşmıştır. Felsefede değerli alanı olan yabancılaşma kavramını birinci kere kullanan Hegel’e nazaran, insanın salt varoluşu ile metafizik boyutu olan ruhani varlığı arasındaki çatışma yabancılaşmayı beraberinde getirir. Ona nazaran yabancılaşma, kendini gerçekleştirmeye çalışan insanın, özne ve öbürleri tarafından yönlendirilen insan ile, nesne olarak ikiye ayrılması sonucunda ortaya çıkar. İnsanın kendi yaratılarının (dil, bilim, sanat vb.) kendine yabancı geldiği andır yabancılaşmayı meydana getiren. Marx’a nazaran ise, kapitalist sistem yabancılaşmanın yaşandığı yegane sistemdir. Bu kapitalist sistem kişisi nesneye, şeye dönüştürerek kişinin topluluğa ve kendisine yabancılaşmasına yol açar. İnsanın emeğiyle ürettiğinin emeğinin önüne geçmesi, varlığına karşı bir yabancılaşma yaşadığını söz eder. Personelin ürettiği şeyin diğerleri tarafından alınması ile kendi ürettiği üzerinde denetim sağlayamamasıdır. Ürettiğine, emeğine yabancılaşmasıdır bir manada. Çalışanın üretim aksiyonuna yabancılaştığı kapitalist tertipte ürettiğinin gerçekliği yalnızca işe yarar olması boyutunda mana taşır. Ortaya konulan emeğin personelin kendi ismine kişisel tatmini, yaratıcılığı yahut kabiliyetinde kelam edilmez. Böylece çalışarak, emek verilerek ortaya konulan şey yabancı bir faaliyet haline gelir.
Sanata da sirayet eden yabancılaşma teması sonunda filmde da değerli bir nokta edinir. İnsanın varoluşunun, varoluş sancılarının, herkesleştirmeye çalışan çağdaş dünyanın ittiği derin yabancılaşmanın altını ihtimamla çizer, farkındalığın hudutlarını genişleterek insanoğlunun yabancısı olduğu hissi ile çevrelendiği bir dünyada yalnız olmadığını değerle vurgular. Bergman, Antonioni üzere dünya filminden değerli direktörler sinemalarında bu temaya sıklıkla konum vermişler; insanın yalnızlığını, yalıtılmışlığını, iletişimsizliğini felsefi, ruhsal çerçevede nispeten etkileyici bir biçimde aktarmışlardır. Türkiye filminden hatırı sayılır bir biçimde sinemalarında yabancılaşma temasına nokta veren kıymetli isimlerden biri de kuşkusuz Zeki Demirkubuz’dur. Albert Camus’nun varoluşçu mütalaalarına dair önemli fikirler edindiğimiz romanı Yabancı’da omurundaki her şeye, tüm gerçeklere kayıtsız kalmış, dünyaya ve kendisine yabancılaşmış, tüm manalardan sıyrılarak hayattan izole olmuş bir karakter resmedilir. Demirkubuz’un Yabancı romanından esinlenerek filmine uyarladığı Yazgı da, anasının vefatıyla yaşadığı umursamazlık ve duygusuzluk hali Musa karakteri ile önümüz çıkar. Topluluğun dayattığı her türlü diyaneti,ahlaki yargılarından bağımsız duran, nedenleri hayatın anlamsızlığı ile açıklayan ana karakter, Camus’nun “absürd felsefe” olarak tanımladığı kavramı açıklar.
VAROLUŞ VE HİÇLİK
Varoluşumuza bir meal yüklemek isteyip, nedenlerin yanıtlarını bulamadığımızda, içinde yaşadığımız dünya ile kendimiz arasındaki mesafe çoğaldığında hislerimize ve etrafımıza yabancılaşmadır absürt (saçma) olarak tanımlanan. Devrin çemberinde sıkışıp kalan insan, önünü görmek için geleceğe tutunmak velev. Gelecek bir kurtarıcıdır tahminen, hapsolduğu yabancılaşmış belleğinde, dünyaya ve her şeye. Nihilizm, varlığını ortaya koyar tam bu noktada. Devrin işleyişi bir umuttur tahminen hayat ismine, gelgelelim tüm hayallerini ve dileklerini yok edecek olan da vakittir beraberinde getirdiği mevt ile. Camus, bu durumu bir tutarsızlık olarak tefsirler. Tüm umutlarını bağladığı gelecek, bir yok oluşu tüm sertliği ile hatırlattığında çaresizdir insan. Hiçliğin kıyılarına vurması kaçınılmazdır. Akıl ile kavranılamayan varoluş kişiyi kendinden ve dünyadan ayırır. Saçma (absürt) tam da bu noktada gösterir kendini; bilinci ile manalar yaratmaya çalışırken, aklın zayıf kaldığı soruların yanıtsızlığı önünde dünyadan farklı düşen insanın vardığı noktadır. İnsan ile dünya arasında açılmış büyük bir boşluktur. Esasen manalar aramak yararsızdır Camus’ya nazaran. Hayat akışı içerisinde her şey kendini tekrarlayan bir tertipte ilerlemektedir ve asıl anlamsızlığı yaratan dönüp dönüp birebir sonuca vardıran rutin yaşantılardır. Tekrarlayan ömür insanın gelecekten beklediği umudun sönmesine hizmet etmektedir bir bakıma. Hedefsiz ve anlamsız bir hayatta yol alabilmek her türlü histen arınmış, uyuşmuş bir bilinç ile mümkün gözükmektedir. Kayıtsızdır Musa, anasının vefatına bile. Üzülmelidir toplumsal bilince nazaran, üzülmüyorsa sorgulanması gerekir olağanlığının. Her türlü ahlaki, toplumsal, diyaneti normlardan bağımsız bir ömür sürer halbuki Musa, bu nedenledir anormal algılanışı ve anasının vefatına aldırmayışı. Yabancısı olduğu bir topluluk vardır, bir de yabancısı olduğu bir özü. Hissetmesi gerekenler ile ilişkin olamadıkları arasındaki uçuruma bakmaktadır. Derin uçurum sürdürdüğü rutiniyle daha da büyür ve anlamsızlaşır vakitle. İçinden çıkılamayan bir vakit vardır ve devrin içinde süratle yok olan bir benlik. Bu rutinin içinde kaybolur Musa, tekrar de yaşamayı tercih eder ve saçmalığı sürdürür. Devam eden ömrü, saçmalıklar silsilesidir fakat buna bir son vermek istemez zira en nihayetinde onun için hiçbir şey değişmeyecektir. Kendisini aldatan karısını izler yalnızca, hiçbir şey yapmaz. İşlemediği bir kabahati üstlenir, duruşmada kendini savunma gereği duymaz. Hatasından ötürü yargılanmadan evvel sorguladığı tek bir şey vardır; şahısları öldürdüğü için mi yoksa anasının vefatına üzülmediği için yargılanacaktır?
ÖZGÜRLÜK
Varoluşu gereği insan, iyiyi ya da kötüyü seçme hakkına sahiptir.Kendisini çevreleyen dışsal bir yer yani onun için yapılandırılmış bir cihan modeli içerisinde değildir. Kayıp gittiği boşlukta ayaklarının üzerine basabilecek bir yer inşa etmesi yapmış olduğu seçim ve sorumluluklarıyla mümkün olabilecektir. İnsanın özgürlüğü, kendi hareketleri ismine üstlendiği sorumluluktur. Sorumluluktan feragat etmek özgürleşmek demek değildir. Özgürlük, gerçekleştirilen hareketlerin sorumluluğu ile birlikte gerçeklik koşullarında sınırlılıkların varlığını kabul etmektir. Sartre’a nazaran insan özgür olmaya mahkumdur. İnsanın özgürlükten kaçamayacağını savunmaktadır. Her ne olursa olsun tek seçenek seçim yapmaktır. İnsan kendi seçimlerinin sorumluluğunu aldığı sürece aksiyonlarından sonuçlar çıkaracak ve bu sayede ömrün mealine dair farkındalığa varacaktır.
Kabahati asıl işleyen, itirafta bulunduktan yıllar sonra savcının Musa ile yaptığı konuşmada fark ederiz, Musa seçim yapmayarak bir seçime varır ve inandığı tahminen de tek şey sonuç her ne olursa olsun içinde bulunduğu saçmalığa kararı olamayacaktır.
Savcı: (itiraf mektubunu okur) Neden yaptınız bunu?
Musa: Bir nedeni yok.
Savcı: Ne soruşturma sırasında ne duruşmada kendinizi hiç savunmamışsınız, savunmadığınız üzere suçlamalara da itiraz etmemişsiniz, bugüne kadar bir kere olsun ben hatasızım dememişsiniz. 4 yıl boşu boşuna mahpus yatıp akıl hastanelerinde süründükten sonra, artık gerçek ortaya çıkıyor. Ya cezanız infaz edilseydi ya da bu yanlışlık hiç ortaya çıkmasaydı?
Musa: Ne fark ederdi?
Bir saçmalıktır bu dünyada yaşadıkları ve bu absürtlüğü değiştiremeyeceği farkındalığından ötürü kayıtsızdır olan bitene. İntihar etmek anlamsızdır ve hiçbir şeyi değiştirmeye yetmez Camus’ya nazaran. Musa da son vermek istemez hayatına, saçmalıklar sisteminde sürdürür varoluşunu, tam da dediği üzere “Ne farkedecektir” en nihayetinde…
Sahip olduğu özde hem günahsızdır insan hem de hatalı. Varoluşu gereği kötüyü seçmeye yatkın oluşunun altını çizer bir konumda “Yazgı’”. Ailenin öldürülmüş olması umurunda değilmiş üzere gözüken Musa’nın kelamlarında varoluşsal berbata yönelme şu biçimde mealini bulur:
Savcı: Evlat öldürmenin iyi bir şey olduğunu mu düşünüyorsunuz?
Musa: Evlat için iyi değildir tabi. Lakin öldüren için iyidir.
Savcı: O devir siz de yapabilirsiniz?
Musa: Birkaç gün öncesine kadar bu hatadan idam edilmeyi beklediğimi unutuyorsunuz.
Sinema sona erdikten sonra Musa’nın kendisi hakkındaki kelamlarını duyarız jenerikte. O gece birinci sefer anasının ölürken neler hissettiğini düşündüğünü, içinde bir şeylerin harekete geçtiğini söyler. Gelgelelim sonrasında “Ruhum hala bomboştu” biçiminde tabir eder. Hala bomboştur Musa; umutsuzluktan, değiştirebileceği rastgele bir şey, dönüşebileceği daha iyi bir Musa’nın mümkün olamayışından.. Tek başına başlatılan mutlak varoluş yeniden tıpkı formda tek başına sonunu hazırlar; bu nedenledir ki kimseler arası bağlarda kurulan yakınlığın seviyesi ne olursa olsun aradaki boşluk kapatılamayacaktır. Hangi durumlarda hangi hisleri yaşamamız gerektiğinin ezberletildiği, kültürel, ahlaki, diyaneti bedellere uymamanın anormalliği yasallaştırdığı bir varoluş serüveninde görünür ki kendiyle ve ötekiyle boşluk kaçınılmaz bir sondur.
Gazete Duvar
