Memleketler arası Kalkınma Bankası İktisat kısmından James J.Lynch’in hazırladığı, 21 Nisan 1949 tarihli Türkiye’nin Dış Borçlarının Tarihi isimli raporda yer alan bilgiler, Türkiye hükümeti ile kamuya açık olan öbür bilgilerin toplanmasıyla hazırlanmış ve Osmanlı’dan kalma borçların iktisadımızı nasıl etkilediğini göstermesi açısından kaynak niteliği taşıyor. Bu çalışmadaki dataların büsbütün gerçek olmaması ihtimali bulunduğu, yani sayıların az çok farklı olabileceği, çalışmanın girişinde belirtiliyor.
1875 – 1877 ortasında Osmanlı İmparatorluğu dış borçlarının kimilerini ödeyememişti. 1875’te dış borçların faizinin yüzde 50’sinin (borcun tamamı yaklaşık 1 milyar dolardı) nakit olarak ödenebileceği duyuruldu. Faizin geri kalanının, beş yıl için yüzde 5’lik pay senedi (sertifika) olarak ödeneceği duyuruldu. Sonraki yıl pay senedi basımı durduruldu ve tüm borcun, üçü hariç, hepsi askıda kaldı. 1881’de Düyun-u Genele (Osmanlı Kamu Borcu Yönetimi) kurularak dış borçların yabancı tahvil sahiplerine elde edilen gelirlerden ödenmesi sağlandı. Borçlular için bu tarafta bir düzenleme yapılmasıyla borç, 252 milyon liradan yüzde 42 düşürülerek 106 milyon Osmanlı lirasına indirildi. Bu meblağa en az yüzde 1 sabit faiz uygulanacaktı ve faizin artırılması kelam konusuydu. 1903’te borçlara bir düzeltme daha yapıldı. Borcun anaparası, 1914’te ödenmek üzere yüzde 30’dan yüzde 62,5’a indirildi (faizleri azaltıldı) lakin sonraki faiz oranı yüzde 4’e yükseltildi. 1914’te Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’na girdiğinde, tüm dış borç ödemeleri donduruldu, o vakit borcun tamamının 152 milyon lira olduğu, bunun yüzde 62’sinin Fransa’ya, yüzde 29’unun Almanya’ya; geri kalanın birçoklarının İngiltere, Hollanda ve Belçika’ya olduğu hesaplanmıştı.
KAYBEDİLEN TOPRAKLAR BORÇTAN DÜŞÜLDÜ
1920 – 1922 ortasında, 1915 – 1920 ortasında tahvillerden gelen faizlerden (kupon) toplanmış gelirlerden borçların küçük bir kısmı ödenebildi. 1924’te Lozan Muahedesi ile I. Dünya Savaşı’nın sonunda kaybettiğimiz topraklar Osmanlı’dan kalan borca karşılık sayıldı. Lozan Anlaşması’nda tümü listelenen borcun 131 milyon lira olduğu hesaplanmıştı. Yeni kurulan Cumhuriyet bu borcun yüzde 65’inden sorumlu tutuldu. Borçların geri ödenmesi için tekrar görüşmeler yapıldı ve 1928’de bir mutabakat imzalandı. Ödemeler yıllık olarak yapıldığında 1929’da döviz karşılığıyla 8,8 milyon dolar olan borç, 1952’de 14,9 milyon dolara çıkacaktı.
1930’da finans krizi nedeniyle Türkiye, mukaveledeki ölçünün ödemesinde üçte bir oranında kesinti yaptı. Faiz oranı yüzde 7,5 olan, 962 milyon Frank bedelinde yeni Türkiye bonoları çıkarıldı. 1 Nisan 1936’da bono sahiplerinin 5 yıl boyunca ödemelerinin yalnızca yarısını nakit olarak alabileceği, öteki yarısının Türk lirası yahut Fransa’da kredi sağlayıcının hesabına yatırılmak üzere Türkiye’den eser satın alınması biçiminde yapılabileceği duyuruldu.
KALAN BORÇLARIN BİRDEN FAZLA BONOYA ÇEVRİLDİ
Osmanlı periyodunda yapılan İzmir Kasaba demiryolundan kalma borç, Mayıs 1934’te yapılan mutabakatla yüzde 7,5’luk bonoya çevrildi. Bonolar, öbür para ünitesine çevrilebilir Fransız frangıydı. Bu bonoların karşılığı, 1949’da bu rapor hazırlandığında ödenmiş durumdaydı.
İzmir Aydın demiryolundan kalma borç, Mayıs 1935’te yüzde 7,5’luk bonoya çevrildi. Bu bonolar Sterlin olarak çıkarıldı ancak öbür para ünitelerine dönüştürülebilirdi. 1940’ta İngiltere ile yapılan mutabakatla bonoların pahası değiştirildi. Resmi duyurulara nazaran 1935’ten kalma yüzde 7,5’luk bonolar, 1946’da yapılan duyuruyla geri ödendi.
II. Dünya Savaşı’ndan evvel Türkiye’deki hükümet, savaşın uzun sürebileceğini dikkate alarak, para ünitesini stabilize edebilmek için İngiltere ve Fransa ile birtakım kredi muahedeleri yaptı. Bu krediler dış ödemeler ile ordunun donatılması içindi. Ayrıyeten savaş esnasında savaş materyali tedariği için Almanya ile 100 milyon Mark pahasında mutabakat yapıldı. Bu krediler, raporda belirtildiğine nazaran, Türkiye’nin iç ve dış borçlarının üç kat artmasına neden oldu.
Türk lirasının iç ve dış alım gücü ortasındaki farkı azaltabilmek için Eylül 1946’da para ünitesi düzeltmesi yapıldı, dövizle ödenebilecek borçlar yüzde 117’lik develüasyonun neredeyse kendisi kadar arttı. Başka yandan Merkez Bankası’nın altın rezervinin revalüe edilmesiyle elde edilen artı gelirle, yaklaşık 280 milyon lira kıymetindeki faiz oranı daima değişen borçlar ödendi ve geri kalanları konsolide edildi. Böylelikle, daha evvel kamu borcunun büyük kısmını oluşturan 853 milyon liralık, faiz oranı daima değişen borçların en büyük kısmı bu halde kapatıldı.
1909 İSTANBUL BELEDİYESİ BORCU
1949’da hazırlanan ve Türkiye’nin bildirdiği bilgileri içeren bu evrakta, Cumhuriyetin üstlendiği borçlardan birçoklarının Osmanlı tarafından kentleşme ve endüstrileşme için harcandığı görülebilir. 1909’da İstanbul Belediyesi’nin yaptığı bu borçlanma saraylar için olamaz zira Batılılaşma periyodunda İstanbul’da inşa edilen sarayların hepsi 1909’dan çok evvel yapılmıştı.
Bu dokümana nazaran 1909’da İstanbul Belediyesi için alınan borçların kıymeti Haziran 1948’de 2,5 milyon doları geçmişti; 1913’te belediye için alınan borçtan ise tıpkı tarihte ödenmemiş 84 bin dolar kalmıştı. Raporun hazırlandığı tarihte bu iki borcun ödemeleri devam ediyordu.
Bu tabloda, borçlardan mal/ürün olarak ödenebilecek kısımlar (payable in goods) gösterilmiş. Ödeme takvimi 1970’lerin başına kadar devam ediyor. Bu raporda yer alan borçların ne kadarının nakit ne kadarının eser satılması olarak ödendiği ayrıyeten başka kaynaklarla karşılaştırılabilir. Tekrar de listelerde bulunan “bono karşılığında borçlanılan ülkede satılmak üzere eser alınabilmesi” biçimindeki tanımlama, Türkiye’nin 1950’ye kadar ulusal gelirinin yarısının tarım eserlerinden sağlandığı düşünüldüğünde, Osmanlı’dan kalan borçların birçoklarının Cumhuriyet devrinde üretilen tarım eserleriyle kapatılmaya çalışıldığını gösteriyor olmalı zira o devirde satabileceğimiz en bol eser tarım eserleriydi. Bu biçimde borçların bir kısmının eserle ödenmesi durumunda dış borçlarının birçoklarının 1970’lerden sonra kapatılabileceği tablolardan görülebiliyor.
Bu dokümanın ekler kısmında yer alan bir liste bilhassa dikkat çekiyor. Buna nazaran 30 Haziran 1948 itibariyle Osmanlı’dan kalan ve hala ödenmekte olan borçların dolar karşılıkları şunlardı:
İstanbul Belediyesi kredisi, 1909 – 2,5 milyon dolar
İstanbul Belediyesi kredisi, 1913 – 125 bin dolar
Anadolu Demiryolları bonoları – 60 milyon dolar
Haydarpaşa Rıhtımı bonoları – 4,9 milyon dolar
Mersin, Tarsus, Adana bonoları – 83 bin dolar
İzmir rıhtımları – 36 bin dolar
Dünya Bankası’nın bir öteki proje evrakında yer alan bilgiye nazaran 31 Aralık 1949 itibariyle Türkiye’nin ödenmemiş dış borcu 236,7 milyon dolardı. Bu durumda, 1949’daki evrakta yer alan bu üstteki liste, o devirdeki dış borcumuzun en az dörtte birinin Osmanlı periyodundan kalma olduğunu gösteriyor. Ayrıyeten bu dokümanda 1942’deki Varlık Vergisi’nin bu borçlardan birinin kapatılmasında kullanıldığına dair bir bilgi de bulunmuyor.
Kaynak: Lynch, James J..1949. Turkey’s external public debt history (English). Economic department report; no. E36 Washington, D.C.: World Bank Group. http://documents.worldbank.org/curated/en/343381468172442093/Turkeys-external-public-debt-history
Gazete Duvar
