Ayasofya tarihi boyunca birçok değişikliğe uğradı. Sultan Abdülmecid periyodunda Fossati kardeşler yapının içinde ve dışında kapsamlı değişiklikler yaptı. Figürlü mozaikleri gün ışığına çıkarıp bunları litografi albümü olarak belgelemeleri, sonraki onarımlar için yol gösterici oldu. Fossati albümü 1852’de Londra’da basıldığında Ayasofya’nın gizlenen mozaikleri, Avrupa’da dikkat çekti. (Görsel: 19.yüzyılın ortasında Fossati albümünde Ayasofya ve etrafı, Library of Congress arşivi.)
Gaspare ve Giuseppe Fossati, üzeri sıvayla kapalı olan mozaikleri 1848 – 1849 ortasında süreksiz olarak açtı. Cumhuriyet periyodunda ise 1929’da ABD’de kurulan Bizans Enstitüsü, 1931’den 1949’a kadar mozaiklerin açığa çıkarılması ve temizlenmesi işini yürüttü. (Görsel: Fossatilerin orta nefe eklediği süslemeler, Gaspare Fossati albümündeki çizim.)
İsviçre’nin İtalyanca konuşulan bölgesinden olan Fossati kardeşler, Mayıs 1847’de Ayasofya’nın içini ve dışını yenilemekle görevlendirildi. Bu çalışma 1849’da iki yıl sonra tamamlandı. Bina çok berbat durumdaydı ve yıkılma tehlikesi vardı. Bu yüzden Fossatilerin birinci işi duvarlardaki ve kubbedeki çatlakları sıvayıp mermer kaplamaları ve sütunları sağlamlaştırmak oldu. (Görsel: Fossatilerin yaptığı süslemelerin ayrıntısı.)
Fossatiler 1848’de kaplamalar üzerinde çalışırken figürlü mozaikleri tesadüfen buldular. Kuzey koridorunun kubbesinde keşfedilen mozaikleri Sultan Abdülmecid’e gösterdiklerinde, sultan altın yaldızlı mozaiklerden çok etkilendi ve üzerindeki sıvaların temizlenmesini istedi. (Görsel: Justinian Ayasofya’nın maketini, Constantine ise kurduğu kentin maketini Meryem ve çocuk İsa’ya sunuyor, 10.yüzyıl)
Meryem ve çocuk İsa ile Justinian ve Constantine’in mozaiğinin üzerini Fossatiler bu motifle kapatmıştı. (Görsel: Güney giriş holü kapısı üzerinde, Justinian ve Constantine mozaiğinin üstüne Fossatilerin yaptığı süslemenin Fossati albümündeki çizimi)
Fossatiler mozaiklerin tarihi değerini anladıkları için çizimler ve suluboyalarla bulduklarını belgelemeye başladılar. Çizimlerini kitap haline getirmek için dayanak ararken bu çizimleri Rus Çarı I.Nicholas’a sundular. Çar, çizimleri beğendiyse de bunların kitap haline getirilmesi için takviye olmadı. (Görsel: Fossati çizimiyle doğu kemeri kuzey kısmında İmparator V.John Palaeologus, mozaik hali 1354’ten kalma.)
İslam geleneklerine hürmet göstermek hedefiyle Fossatiler açığa çıkardıkları figürlü mozaikleri alçıyla yine kapadı. Yalnızca I.Justinian devrinden kalma süsleme maksatlı mozaikleri açıkta bıraktılar. Fossatiler işlerini tamamladıklarında, çizimleri ve iç yer fotoğraflarını litografi albümü olarak 1852’de Sultan Abdülmecid’e sundular. (Görsel: Nartheks içinde, İsa’nın önünde diz çöken imparator kompozisyonunun üzerine Fossatilerin yaptığı motif. Fotoğraf: P.İskender, Bizans Enstitüsü, 1932)
Fossatilerin yaptığı sağlamlaştırma çalışmaları, kemerlerde, nartheks, naos, kubbe ve galeri bölümlerindeydi. (Görsel: İç nartekste merkez tonozun Bizans Enstitüsü arşivinden fotoğrafı. Çapraz tonozların hepsinde birebir süsleme vardı. Her tonozun merkezinde, sekiz kollu yıldız halinde bir madalyon bulunur.)
Ayasofya’da kubbe kasnağında 40 pencere bulunur. Kubbeyi bağlayan 40 kesimli kaburgalı kemerlerin üzerinde ise bir sıra karo motifi, bir sıra çapraz biçimde duran haç motifi yer alır. Bu bezeme jenerasyonu, kubbenin ortasındaki 19.yüzyıldan kalma Arapça kaligrafinin etrafında, bugün de mevcuttur. (Görsel: Bizans Enstitüsü)
Fossatiler mozaiklerin üzerini kapatmadan evvel, bunları birtakım yerlerde demir kenetlerle tutturmuşlardı. Bu metal kenetler sayesinde, Cumhuriyet devrinde mozaiklerin yine üstleri açıldığında, mozaikler dökülmeden kurtarılabildi. (Görsel: Sol üstte Fossatilerin kullandığı demir kenetler, sol altta Bizans Enstitüsü’nün onarımda kullandığı, yeni delta demiri kenetler. Sağda nartheks içindeki mozaikler için kenet takılacak yere delik açılıyor. Fotoğraf: P.İskender, Bizans Ens., 1933)
Bizans Enstitüsü, onarım işini yaparken Fossatilerin yaptığı sıvaları ve boyaları temizlediler. Deesis panosunda olduğu üzere, 19.yüzyıl tamirlerini sökerken kimi yerlerdeki mozaiklerin eksik olduğu anlaşıldı. Bu alanlar, Fossatilerin sıvalarının tümüyle sökülmesinden evvel fotoğraflandı. (Görsel: Deesis panosunun Cumhuriyet devrinde birinci bulunduğu hali. Mozaiğin büyük kısmı yok olmuş durumdaydı.)
Fossatiler, birtakım yerlerde mozaiklerin üzerine üç kat yerine yalnızca iki kat sıva çekmişti. Figürlü mozaiklerin ehemmiyetini anlamış olmalarına karşın eksik sıva çekmiş olmaları, işi süratlice bitirmek zorunda kalmalarına bağlanır. Fossatilerin üzerini kapadığı mozaiklerin birden fazla bulundu lakin tamamı kurtarılamadı. (Fotoğraf: Sebah ve Joaillier, 19.yüzyıl sonu. İç narteksin kuzey tarafında tonozlarda ve kemerlerde Fossatilerin açıkta bıraktığı Justinian dönemiden dekoratif mozaikler.)
Fossatilerin mozaikler için uyguladığı metot, 19.yüzyılda İtalya’da yapılan başka onarımlarla birebirdi. Venedik’teki San Marco’da, Palermo’daki Cappella Palatina’da ve Torcello’daki katedralde, dökülen mozaik kesimlerin yerine yeni tesserae (zemin katı) ile yeni mozaikler eklenmişti. Fossatiler ise Ayasofya’da mozaikleri dökülen yerleri sıvayıp boyamak zorunda kaldı. (Görsel: Venedik San Marco’dan bir mozaik örneği.)
Fossatiler, mozaiklerin tarihî kıymetini anlamış olsalar da sultanın talebi, yapının içinin ve dışının tekrar dekore edilmesiydi. Fossatiler, yapının içini Neo-Gotik usulde bezemelerle süslediler ve radikal değişiklikler yaptılar. (Görsel:Fossati albümünde galeri katı.)
Fossatiler payandaların üzerindeki, klasik üçgen çatıların yerine beşik tonozlu çatılar inşa ettiler. Çatıların özgün hali, Ayasofya’nın içinde Justinian ve Constantine’in Meryem ve Çocuk İsa ile birlikte betimlendiği mozaikte görülebilmektedir. (Görsel: Justinian’in elinde tuttuğu Ayasofya maketinin bulunduğu mozaik, güney giriş holü kapısı üzerindedir, 10.yüzyıl. Mozaikte güney cephesi betimlenmiştir.)
Fossatiler tüm dış yeri sarıya boyadılar. İtalya’da Pisa’daki Santa Maria’da, Lucca’da San Martino’da ve Siena’da Santa Maria Assunta’da olduğu üzere, bu sarı rengin üzerinde Gotik tarzda ince, yatay, kırmızı şeritler yer alıyordu. Bu çizgili dekorasyon, 1930’lu yıllara kadar merdiven duvarlarının birinde ve doğu cephesinde kalabilmişti. Daha sonra bunlar temizlendi. (Fotoğraf: Sebah ve Joaillier. 19.yüzyıl sonunda, Fossatilerin cepheye boya olarak eklediği kırmızı şeritler görünür durumdaydı.)
Fossatiler güney cephesinde, payanda merdivenlerinin üzerindeki odaların üst kısmına Gotik tarzda rozetler eklemişti. (Fotoğraf: P. İskender, Bizans Enstitüsü. 1930’larda dış duvarlar çok makûs durumda olsa da Fossatilerin boya işi hala görünür durumdaydı.)
Dışarıdaki süslemeyle ahenk sağlaması için, içeride birtakım pencerelerin alt yüzlerini koyu sarı üzerine kırmızı çizgilerle boyamışlardı. İç yerde Justinian devrinden kalma mozaikleri açıkta bırakmalarına karşın figürlü mozaikler üzere, haçların da üzerini örttüler. Fossatiler, doğuda apsis kubbesinin kemerini 6.yüzyıl bezemesine benzeyen motif dizisiyle dekore ettiler. (Fotoğraf: P.İskender, Bizans Enstitüsü, 1935)
Bugün Meryem ve Çocuk İsa mozaiğinin bulunduğu apsisi, Fossatiler bu motifle örtmüştü. (Fotoğraf: P.İskender, Bizans Enstitüsü, 1935.)
Naos’un güney koridorundaki girişin üzerinde bulunan beşik kemerin içinde, Fossatilerin Justinian periyodu bezemesini taklit eden süslemeleri vardı. Fossatilerin sarı yer üzerine uyguladığı bu motifler 19.yüzyıl Avrupa saraylarındaki süslemelere misal. Fossatilerin eklediği süslemeler, sultanın kullanımına ilişkin olan nartheks ve naos kısımlarında yoğunluk kazanır. (Fotoğraf: P.İskender, Bizans Enstitüsü, 1932.)
Tıpkı yerdeki Fossati periyodu süslemeleri temizlendiğinde, altından Latin haçları çıktı. (Fotoğraf: Bizans Enstitüsü)
Mozaiklerin eksik kısımlarını tamamlayamadıkları için, altın yaldızlı yeri taklit etmek üzere Fossatiler özel motifler ürettiler ve bunları boyayla uyguladılar. Tüm motifler, yer kattan bakınca görünmese de üst kata çıkılıp yakından bakılınca duvarlar, kemerler ve kubbede ayırt edilebilir. (Fossatilerin mozaikleri tamamlamak için boyayla yaptıkları motifler ile sağında gerçek mozaikler. Fotoğraf: P.İskender, Bizans Enstitüsü, 1933.)
Fossatilerin albümü, yüz yıl sonrasında Ayasofya’nın Avrupa’da popülerlik kazanmasını sağladı. Bizans Enstitüsü ise 1931’den sonra binayı özgün görünümüne döndürmek için çalıştı. Kaynak: Natalia B. Teteriatnikov (1998), Mosaics of Hagia Sophia, Istanbul: The Fossati Restoration and the Work of the Byzantine Institute. Washington: Dumbarton Oaks. Hazırlayan: Melishan Ihtilal
Gazete Duvar