Gül Pulhan*
Savaş ve talanın tarihi insanınki kadar eski. Artık, evvel arkeoloji sayesinde elimizde olan delillerden yararlanarak eski Orta Doğu’da savaşın kurallarına bakalım, sonra da son kırk yılın savaşlarının bu arkeolojik mirasa neler yaptığına.
Beş bin yıl öncesine gidelim, yalnızca hayal ederek değil, arkeolojik yapıtlara bakarak. M.Ö. 2450’lerdeyiz… Sümer’in iki kıymetli kent devleti Umma ve Lagaş su kaynaklarının denetimi için yıllarca savaşıyor. Zira Mezopotamya’nın rahmeti, tarlaları sulamaktan geçiyor. Lagaş hükümdarı Eannatum savaşın galibi ve bu tarihe geçsin diye bir zafer anıtı diktiriyor. Sümerliler bu anıtlara ‘ALAM’, Akkadlılar ‘naru’ diyorlar. Eannatum’un zaferini taşa nakşettirdiği ‘Akbabalar Steli’ çeşidinin bulunmuş en eski örneği. Stelin bir yüzünde Eannatum elinde savaş baltası, miğferlerini, kalkanlarını, mızraklarını kuşanmış ordusunun -evet bu periyotta artık tertipli ordular var- önünde Ummalı askerlerin cesetlerine basarak ilerliyor. Akbabalar meyyit vücutlara saldırmak üzere havada turluyorlar. Bir diğer köşede çıplak cesetler toplu mezara gömülüyor. Taş kabartmanın arka yüzündeki tasvir son nefesini vermek üzere olan çıplak askerlerin büyük bir ağın içinde tutsak edilişini gösteriyor. Bu, Sümer ilahlarının mitolojik savaş ağı Şuşgal. Ağı elinde tutan Lagaş kentinin ilahı Ningirsu, yani ilahlar da Lagaş’ın zaferini ilan ediyorlar. 2004 Nisan’ında Bağdat Ebu Gureyb hapishanesindeki tutukluların çıplak, eziyet gören fotoğrafları ortalığa döküldüğünde eski Mezopotamya’yı bilenler Akbabalar Steli’ndeki tasvirler ile bu imajlar ortasındaki benzerliği hüzünle işaret etmişlerdi.
Akbabalar Steli. Sümer devrinin bu uzun savaşı, yenik Umma hükümdarının bir daha asla hududu geçmeyeceğine dair ettiği yeminlerin stelin üstüne yazılmasıyla son buldu. Fakat Mezopotamya’nın orta ara depreşen bir öbür savaşı daha vardı, komşusu Elam’la yani eski İran ile olanı. Binyıllar içinde bu iki güçlü uygarlık toprak, su, insan gücü ve ticaret yolları için pek çok defa çatıştılar. Elam’ın akınları muvaffakiyetle sonuçlandığında bu galibiyetleri taçlandıran en büyük ganimetler Mezopotamya hükümdarlarının zafer stelleriydi. Akad ve Babil kentlerinden sökülen steller Elam’ın başşehri Susa’ya taşındı ve burada halka sergilendi.
Kimliğinde, gerçekle efsanenin birbirine geçtiği Akad’ın tanrı-imparatoru Naram Sin’in İranlı bir kavmi yenmesini ölümsüzleştiren steli de, Babil hükümdarı Hammurabi’nin kanunlarını yazdırttığı siyah taş stel de savaş ganimeti olarak Susa’ya götürüldüler. On dokuzuncu yüzyılın sonunda, Susa, Fransız bir arkeoloji grubu tarafından kazılırken tekrar keşfedildi. Bu kere çağın kurallarına uyularak Louvre Müzesi’ne götürüldüler ve hala durdukları yerlerine kondular. İran’ın Irak’ı egemenliği altına almaya çalışmasının kıssası bu kadar eski.
BAĞDAT ÇARŞISINDAKİ ESKİ ESERLER
Vakitte ilerleyelim…1980’lerin uzun İran-Irak savaşı, haberlerin şimdiki kadar çabuk ulaşmadığı, arkeolojik mirasın başına gelenlerin çabucak farkında olamadığımız yıllar. Savaş sırasında Irak’taki kentlerde ve müzelerde bir olay olmamıştı ancak Irak Hükümeti kırsalda denetimini yitirince güneyde, yani Mezopotamya’nın kalbindeki kadim kentlerin kalıntılarında, sistematik arkeolojik eser yağmaları başlamıştı. Arkeolojik alanlarda bâtın, kaçak hafriyatlar yapıp bulunanları satmak kuşkusuz yeni bir olgu değildi. Hele dünyanın en eski medeniyetlerinin kurulduğu, yazının icat edildiği topraklarda, lakin olayın boyutu değişmişti. “Bağdat çarşıları eski yapıtlarla dolmuştu” diye anlattı o günlerin şahidi, yakın vakitte kaybettiğimiz, Iraklı arkeolog Dr. Lamia al Gailani Werr, Temmuz 2017’de Ankara’da katıldığı bir sempozyumda. Eski eser piyasasının gözdelerinden olan silindir mühürlerin bir seferinde 150’sinin birden satıldığını gördüğünde, “Ne kadar büyük bir höyük yağmalanmış olmalı” diye düşündüğünü ekleyerek…
Nimrud-Asur prenses mezarlarında bulunan kaseler. MERKEZ BANKASI KASASINDAKİ MEZOPOTAMYA HAZİNELERİ
Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesini izleyen aylardaki 1991 Körfez Savaşı sırasında Bağdat’ın bombalanabileceğini düşünen karar alıcılar kenti savaşa hazırlamaya başladı. Irak Ulusal Müzesi, daha yaygın bilinen ismiyle Bağdat Arkeoloji Müzesi’ndeki en değerli eserler inançlı olacağı düşünülen yerlere taşındı. Bağdat’ta seçilen yer Merkez Bankası’nın kasalarıydı. Sümer kenti Ur’un kraliyet mezarlarında bulunan altınlı, lapisli takılar, Asur başşehri Nimrud’un kraliçelerinin altın hazineleri kasaya kondu. Kırk bin çivi yazılı tablet kuzeydeki Dohuk Müzesi’ne, seksen bin el yazması Kerkük’e gönderildi. Merkezden uzakta, taşranın inançlı olacağı düşünülmüştü ve Amerikan müdahalesi sonrasında çıkacak olan mahallî isyanları kimse öngörememişti. İsyanlar güneyden kuzeye gerçek yayıldı ve sakin olacağı varsayılan taşra altüst oldu. Bağdat’ta müze ve öteki yerler emniyetteydi lakin Irak’ın 13 bölge müzesinin 9’u yağmalandı. Yağmalanan ve tahrip edilen müzeler ortasında Basra, Divaniye, Kufa, Babil, Amara, Erbil vardı. Dohuk Müzesi’nin binası yeni olduğu için askeri karargah yapılmıştı. Neyse ki kimse bodrum katla ilgilenmemişti. Böylelikle kutular içindeki kil tabletler, aslında uygarlık tarihinin beş binyıl öncesine ilişkin en eski kayıtları kurtuldu. Kerkük Müzesi’nden yağmalanan el yazmaları sonradan baht yapıtı bir yol kenarında bulundu. Bu periyotta müzelerden yaklaşık dört bin arkeolojik eser kayıplara karıştı. Irak Eski Eserler Genel Müdürlüğü’nün Mezopotamya uzmanı Amerikalı, İngiliz ve Japon bilim insanlarıyla ortak çalışması sonucunda yağmalanan yapıtların katalogları yayınlandı. Bütün bu uğraşlara karşılık bulunan eser sayısı bir düzineyi aşamadı, geri kalanlardan bugüne kadar ortaya çıkan yok.
Ur kentinden altın vazo. MÜZE YİNE SAVAŞA HAZIRLANIYOR
‘Resmi Sırlar’ (OfficialSecrets), yakın vakitte yapılan bir sinema sineması ve 2003 Irak işgalinin nasıl palavralarla kurgulandığını gerçek, şahsî bir öykü üstünden anlatıyor. Sinemada Keira Knightley’nin canlandırdığı kişi, Katherine Gün, yabancı lisan bilgisi nedeniyle İngiliz istihbaratının dinleme servisinde çalışan ve Türkiyeli bir siyasi sığınmacı ile evli, genç bir İngiliz bayan. O devirde dünyadaki milyonlarca kişi üzere kitle imha silahları mazeretiyle Irak’a saldırılmasına karşı… Birleşmiş Milletler’in bu haksız savaşı yasallaştırması için baskı yaratacak bir yazıyla karşılaşınca sessiz kalamıyor ve belgeyi bir gazeteciye iletiyor. Birleşmiş Milletler savaşı onaylamıyor ama… Gerisini biliyorsunuz zati.
Savaş gün be gün yaklaşırken, arkeoloji cephesinde hesaplar Bağdat’ın bombalanabileceği ve bir evvelki deneyime nazaran taşranın inançsız olacağı üstüne yapıldı. Bu defa öbür müzelerdeki eserler daha iyi korunurlar diye Bağdat Müzesi’ne getirildi. Körfez Savaşı sırasında Merkez Bankası kasalarına kaldırılan değer biçilmez arkeolojik eserler o günden beri yerinden oynatılmamıştı. Müze salonlarından kaldırılamayan heykel, kabartma üzere büyük eserler süngerlerle, kum torbalarıyla müdafaaya alındı, pencere önleri tuğlalarla örüldü. On yıllardır devam eden ekonomik yaptırımlardan, dünya ile ilişkisi kopmuş, yoksullaşmış, elinde hiçbir imkan kalmamış bir avuç insan müzeyi ellerinden geldiğince savaşa hazırladı.
‘O YAPITLARIN IRAK’TA NE İŞİ VARDI’ DİYEN GAZETE
Irak’ın arkeolojik mirası, petrolü kadar meşhurdu. Arkeolojinin batılı soyluların merak ve antika toplama seyahatlerinden sistemli, kayıtlı hafriyat çalışmalarına evrildiği, çivi yazısının çözülmesine vesile olan topraklardı burası. Kutsal kitapların peşinden gidenler Sümer’in medeniyetini, Akad’ın ölümsüz hükümdarlarını, Asur’un saraylarını burada topraktan kazıp, gün yüzüne çıkarmıştı. Mart 2003 işgali öncesindeki aylarda, Yakındoğu’nun eski kültürleri ile uğraşan dünyanın dört bir yanından uzmanlar, yaptırım gücü olduğuna inanılan kurumlara yüzlerce imzalı dilekçeler, mektuplar yolladı. Irak’taki höyüklere, arkeolojik alanlara, müzelere, tarihi yapıtlara ziyan verilmemesi için toplantılar yapıldı, listeler, koordinatlar Pentagon’a ve İngiltere Savunma Bakanlığı’na iletildi. Üst seviye askerler, arkeoloji profesörleri ile toplantılar yaptı. Bu sırada sanat müzelerini ve koleksiyoncuları temsil eden bir öbür küme ise farklı bir amacın peşindeydi: Savaştan sonra Irak’tan eski eser ticaretinin önünü açmak. Bağdat’taki müzelerin ve öbür kültür kurumlarının talanından on gün sonra 24 Nisan 2003’te Wall Street Journal gazetesinde bir koleksiyonerin yazdığı makalenin başlığı o cephenin bakış açısının en cüretkar özetiydi: “Bırakın piyasa sanatı korusun: Hem bütün o tarihi yapıtların Irak’ta ne işi vardı ki?”…
ABD’nin Tekrar Yapılanma ve İnsani Yardım Bürosu’nun (ORHA) 26 Mart’ta hazırladığı Bağdat’ta korunması gereken en değerli yerler listesinin birinci sırasında Merkez Bankası (Irak’taki en eşsiz arkeolojik yapıtların bankanın kasalarında saklandığından o sırada Amerikalı yetkililerin haberi yoktu), ikinci sırada Abbasi Sarayı ile birlikte Irak Müzesi yer alıyordu. Buna karşın müze için hiçbir muhafaza önlemi alınmadı. Bağdat düştükten bir gün sonra, 10 Nisan 2003’ de çeşitli kümeler müzeye girdiler. Kimisi arkeolojik eser değil, masa, sandalye peşindeydi. Ofisler yağmalandı. Kimi, galerilerde kalmış olan yapıtları satmak için, kimi meskenine götürüp korumak için aldı. İtiş, kakışta birçok şey kırıldı ve parçalandı. Ancak bu karışıklığın içinde farklı bir küme daha vardı. Bunlar müzeye yan kapıdan girip direkt aşağı kattaki depoya indiler ve ellerindeki anahtarla kapıyı açtılar. Binlerce silindir mührü, boncukları ve öbür küçük yapıtları aldılar. On binlerce altın ve gümüş sikkenin durduğu dolapları açamadan anahtarları düşürdüler ve karanlık -elektrik kesikti- ve karışıklık yüzünden tekrar bulamadılar.
Üç gün sonra çalışanın müzeye gelmeyi başarmasıyla yağmacılar dağılmaya başladı. Müzeciler telefonla yurt dışındaki meslektaşlarına ulaşıp Amerikan askerlerine yardım davetlerini iletmelerini istediler. Bu sırada Bağdat’ta olan yabancı gazeteciler müzeye gelip yağmayı belgelediler, gazete köşelerine, haber programlarına taşıdılar ve bütün dünya olayı öğrendi. Bunu periyodun Amerikan Dışişleri Bakanı Colin Powell’in, ABD’nin sorumluluklarının farkında olduğunu ve yanılgıları düzeltmek için elinden geleni yapacağına kelam verdiği açıklamalar izledi. Powell, hasar denetimi yapmaya çalışıyordu ancak o da tek başınaydı.
BAĞDAT HIRSIZLARI
Amerikan tankları talan edilen müzeyi müdafaaya fakat 16 Nisan’da geldi. Kısa mühlet sonra arkeoloji okumuş bir hukukçu albay başkanlığında müze yağması soruşturması başladı. Dokuz aylık soruşturmanın sonucunda, on beş bin yapıtın yağmalandığı anlaşıldı. Kaybolan birçok kıymetli eser ülke dışına çıkarılamadan bulundu. Fakat gizlice depoya inen kümenin çaldığı silindir mühürler ve öbür küçük yapıtlardan bugüne kadar hiç ortaya çıkan olmadı. Yağmanın bu kısmı ‘sipariş üzerine yapılan bir hırsızlık’ olarak değerlendirildi. Günümüzde, New York’ta yasadışı eski eser ticareti ile çaba eden özel bir ünitede savcılık yapan Albay Bogdanos müze yağmasını ve soruşturmayı anlatan ‘Bağdat Hırsızları’ başlıklı bir kitap yazdı ve gelirini Bağdat Müzesi’ne bıraktı.
O periyotta ve şimdilerde Irak’ın höyüklerinden talan edilip, satılan arkeolojik buluntular hakkında ise hiçbir şey bilmiyoruz. Zira bunlar birinci sefer toprak altından çıkarılıyorlar ve haliyle hiçbir yerde kayıtları olmuyor. Benzerlerine bakarak Mezopotamya kültürlerine ilişkin oldukları söylenebilse bile bunu hukuken ispatlamak, hasebiyle, yabancı bir ülkeden geri almak çok güç. Bu durumun önüne geçecek ve tüm dünyayı bağlayan bir karar 12 Şubat 2015’te Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nde oybirliği ile alındı.
ANTİK KENTE ASILAN ARKEOLOG
Ur kentinden takılar. Kurul 2199 numaralı kararıyla IŞİD, El-Nusra, El-Kaide ve temaslı kümelerle yapılan her türlü petrol ve kültürel miras ticaretini, para için rehin alma ve insan kaçırmaları ve bu kümelere yapılan bağışları lanetledi. Tüm dünyada Irak (6 Ağustos 1990’dan günümüze) ve Suriye (15 Mart 2011’den günümüze) kökenli arkeolojik, kültürel, az bilimsel ve dini değer taşıyan varlıkların dolanımını ve ticaretini yasakladı. Son yıllarda hem Irak hem de Afganistan’da eski eser kaçakçılığından elde edilen gelirlerin terörist kümeleri finanse etmekte kullanıldığı, arkeolojik eser kaçakçılığının uyuşturucu ve silah kaçakçılığı yapan milletlerarası organize kümeler tarafından yönetildiği FBI, Interpol üzere polis teşkilatları tarafından sıklıkla lisana getiriliyordu. Güvenlik Kurulu kararı ile bu durum en üst memleketler arası kuruluş tarafından teyit edilmiş oldu.
Bu kararın alınmasına neden olan arkeolojik tahripler Orta Doğu’nun IŞİD ile yaşamaya başladığı ve geçmişi yok etmeyi farklı bir boyuta taşıyan aksiyonlar dizisiydi. Devrin UNESCO Genel Müdürü Bokonova’nın lakin ‘kültürel soykırım’ diyerek tanım edebildiği kasıtlı bombalamalar ve parçalamalar geçmişin izlerini yok etmek kadar, dünyayı şok ve dehşet içine düşürmeyi de amaçlıyordu. Zira tıpkı takım bir yandan da -tıpkı kendilerinden evvelkiler gibi- arkeolojik alanları yağmalıyor ve bulduklarını satıyorlardı. Irak’ta, Musul Müzesi, Ninova ve Nimrud’ta yapılan yıkımları, Suriye’de Palmira izledi. Roma devrinin güçlü, vaha kenti Palmira’da IŞİD’in maksadı yalnızca havaya uçurdukları tapınaklar değildi. Ömrünü Palmira’nın araştırılmasına, korunmasına adamış bir arkeolog olan seksen yaşındaki Asad Mahmud’u öldürdüler ve cesedini kentin antik bir sütununa astılar.
Orta Doğu’daki her savaşta beşerler kadar arkeolojik yerleşmelerin ve kültürel varlıkların da ziyan gördüğü, yok olduğu artık kendini tekrar eden bir gerçek. İnsanların yaşadığı kayıpların ve acıların yanında eski taşlardan topraklardan kelam etmek ve onlar için dertlenmek bazen anlamsız gelse bile; aslında bu kayıplar dünya uygarlığının temelini inşa etmiş yaratıcı insanların izlerinin, bizlerin de kimliklerimizin yok olması demek. Bu türlü acıların ve kayıpların bir daha hiç yaşanmaması dileğiyle noktalayalım…
*Araştırmacı / İngiliz Arkeoloji Enstitüsü-Ankara
Gazete Duvar
