Veysel Başçı
İranlı sosyolog Ali Şeriati; “Ya Rab! Nasıl yaşanması gerektiğini bana sen öğret, nasıl ölmesi gerektiğini ben bulurum!” demişti eski bir ses kaydında. İnkılab Caddesi kaldırımlarında satılan o tozlu kasetteki bu ses kaydının fonunda ise İran müziğinin usta sesi Muhammed İstek Şeceryan’ın, hocası Abdullah Devvam-i Redif ile birlikte icra ettikleri birinci periyot tasniflerinden biri cılız da olsa duyuluyordu. Bu Şeriati ve Şeceryan’ın sesinin birbirine karıştığı birinci buluşma değildi elbette. Ne de olsa ikili hemşehri sayılırdı. Şeceryan, Şeriati periyodu gençliğindendi. Lakin hiçbir vakit onun, o sol telaffuzları İslamla harmanladığı fikirlerine katılmamıştı. “Bir sanat ortaya koyuyor” dediği Şeriati’nin hitabetinden ve samimiyetinden ise zerre kuşku duymamıştı.
Muhammed İstek Şeceryan, 8 Ekim 2020 Perşembe gecesi, “yıllardır vücudumda bir konuk ağırlıyorum” diye tanımladığı o kanserli hücreye yenik düşmüş, tiz ve pest sesler vermekte usta olan şu fani dünyaya veda ederek yitip gitmişti aramızdan… Tahran caddeleri o fırtınalı gecede, tıpkı göğünde olduğu üzere eşine az rastlanır uğultulu bir uğurlama seremonisi düzenliyordu. Binlerce seveni pandemiye, fırtınaya ve ürküten o gök gürlemeleri ile güvenlik güçlerinin gövde gösterisine aldırış etmeden, hastane önüne akmıştı. Kaldırımlarda hüzünle bekleyenlerden kimileri sanatkarın “cûnan mestem men imşeb” isimli Mevlana’nın gazeline yaptığı besteyi mırıldanıyordu. Caddeleri dolduran kalabalık İran siyasi tarihinde sanat ve siyasetin ortak protest müziği haline gelmiş, Morğ-i Seher (Sabah Kuşu) isimli Şeceryan’ın ismiyle özdeşlemiş o şarkıyı, yüksek sesle ve gözyaşları içinde okumuştu. Yediden yetmişe herkes; “Sabah kuşu öt, öt de acımızı tazele, dört yanından kötülük akan şu kafesi ahınla, nefesinle kır, kafesteki kuşun kanadındaki bağı çöz ve insan cinsinin özgürlük müziğini oku…” demişti. 15 Ağustos 1953 yılında ABD ve İngiltere’nin Ajax Operasyonu ismini verdikleri bir darbe ile koltuğundan edilen Başbakan Musaddık taraftarlarının, periyodun toplumsal ve siyasal baskısını vurgulamak için sıkça okudukları, bestesi Murteza Ney Davud’a, kelamları ise Dunbuli kökenli Kaşan asıllı Meşhed doğumlu Muhammed Taki Bahar’a ilişkin mahur makamında okunan bu müzik, ülkenin içinde bulunduğu umutsuz durumdan yakınan şairin, kendisi üzere umutsuz sabah kuşuyla dertleştiği dizelerin bestelenmiş bir müziğiydi. İstibdat rejimleri altında nefessiz bırakılmış kitlelerin sembolik sesiydi yani.
. Şeceryan, 23 Eylül 1940 yılında farklı seslerin ve kimliklerin coğrafyası Horasan’da, ruhanilerin/meleklerin tınısı manasına gelen musiki ile haşır neşir, ruhaniyeti güçlü bir meskende dünyaya gelmişti. Büyükbabası Seyid Ali Ekber Tebesi, Tebes’in varlıklı ailelerindendi. Tebes’ten Koçan’a oradan da Meşhed’e göçmüştüler. Aslında ailenin bu göç macerası daha eskilere dayanıyordu. Tebes’e yani Horasan’a İran’ın ta batısından, Kürdistan ve Loristan Eyaletleri hududunda mukim, bugün İran müziğine sayısız müzisyen armağan etmiş Çegini Kürt aşireti içerisinde, II. Şah Abbas Safevi’nin göçertmesiyle gelmişlerdi. Şeceryan da birçok İranlı aydın ve sanatçı üzere, hayatının birinci çeyreğinde geçmişi göçlerle dolu ailesinin ruhaniyetinden nasibini ziyadesiyle almıştı. Birinci şan derslerine ve müzik meşklerine, Kur’an kâriî babasının nezareti altında başlamıştı. 1952 yılından sonra redif usulü klasik musikiye ve doğaçlama okunan mesnevilere ilgi duymuştu. 1959 yılında Meşhed’ten yayın yapan Horasan’ın Sesi Radyosu’nda bazen Kuran ve dua bazen de Meşrutiyet periyodundan kalma kimi tasnif, redif ve efşari ismi verilen kıt’aları icra ederek başlamıştı sesini kitlelere duyurmaya.
Yetmişli yılların başında Tahran’a gelmişti. Şah periyodunun o halktan kopuk jakoben, elitist gazinolarına, Türkiye’den bile kimi ses sanatkarlarının Tahran’a giderek, iki müzik söylemek için sıraya girdiği o ünlü kulüp ve kabarelerine tekraren davet edilmişti fakat o, dönüp de o kırmızı tonlu şaşalı salonlara bakmamıştı bile. Üzerinde yetmişli yılların geniş yakalı damlalı gömlekleri ile arşınlamıştı Tahran caddelerini ancak o çok bilindik gazinolar sokağı Lalezar’a uğramayı aklından bile geçirmemişti. Pehlevi rejiminin kültür-sanat işlerinden sorumlu komiseri Ferah Pehlevi tarafından birçok kere saraya davet edilmişse de “saray-halk/halk-saray” ayrışmasının ağır yaşandığı o günlerde halkından kopmamak ismine teklifleri daima nazikçe geri çevirmişti. 12-16 Eylül 1971 yılında Şiraz’da gerçekleştirilen ve pek çok devlet liderinin katılacağı o görkemli iki bin yıllık “Şehin-şahlık” şenliklerine de davet edilmişti lakin “İran müziği sadece yabancılara reklam olsun diye kullanılacak bir meta değildir” diyerek o debdebeli şenliklere katılmayı da reddetmişti. Bahtın cilvesi o ki; yüksek mevkili yabancı devlet konuklarına görkemliliği abartılmış müsrif bir tertipte dinleti vermeyi reddeden bu sanatçıyı yıllar sonra Hüseyin Şeriatmedâri, muhafazakar Keyhan gazetesinde “Şah rejiminden kalma yabancı-sevici, ecnebi-perest ve tescilli vatan haini” üzere o bilindik sıfatlarla itham edecek, hatta suratını alamayıp bölücü olarak suçlayacaktı. Halbuki Şeceryan, Pehlevi rejimine daima uzaklıklı durmuştu, yalnızca rejimin radyo imkanlarından yararlanmıştı. O da bir tek sesini halkına duyurabilmek içindi. Hatta Şah rejimi, kitlelere baskıyı artırtıkça o da sesinin oktavını yükseltmişti. Devlete ilişkin resmi radyo ve televizyon kurumunun, “müptezel gazino işverenlerinin rant alanına döndüğünü” belirterek ha teğe borozanların öttüğü o devlet radyosundan da ayrılmıştı. Devlet radyosundan ayrılıp bağımsız müzisyenlerle birlikte daha özgün eserler vermeye başlaması da bu tarihlere rastlıyordu. 1979 Şubat Devrimi’yle birlikte ülke farklı bir sabaha uyanmıştı, herkes üzere o da yeni bir dünyaya merhaba diyecekti. İhtilalin hararetli günlerinde, o eşsiz ses tonuyla “Beethoven’ın 9. senfonisini dinlemek için bir defa daha dünyaya gelmek isterim” diyen büyük şair Huşeng İbtihac, dünyaca ünlü Kürt tenor Şehram Nazeri ve Sufi müziğin duayenlerinden Muhammed İstek Lutfi üzere sanatkarların içerisinde yer aldığı bir küme şair ve müzisyenle birlikte ihtilal, vatan ve özgürlük temalı marşlar icra ederken bulmuştu kendisini. Tıpkı günlerde, çok sonraları “Benim değil halkın bestesidir” diyeceği o meşhur “Rabbena” duasının kayıtları için gittiği radyo ve televizyon binasında sarıklı yetkililer ve haki renkli parkalarıyla stüdyoda program düzenleyen devrimciler karşılayacaktı onu. Bu, İslam ihtilalinden sonra radyo ve televizyon binasına birinci gelişiydi. İleriki yıllarda bol pileli şarlo pantolon ve yakasız gömlek modasını benimseyecek olan bu devrimcilerin önünden geniş kravatıyla geçerken, bunun sonradan ülkede son derece naif ve artistik bir muhalefete dönüşeceğini kendisi de iddia edememişti. Esasen bir küme din adamının türlü hinliklerle, İmam Humeyni’den “Müzik afyondur” fetvasını almasından sonra o radyo ve televizyon kurumuna bir daha da ayak basmayacaktı. 1980’li yıllara gelindiğinde Şeceryan, büyük santur üstadı, Horasanlı bestekar Perviz Mişkatiyan ile birlikte ülkesinde ve yurt dışında konserler vermeye başladı. Kelam konusu bu konserlerinde ortalığı yıkıp geçtiği üzere birçok sahne geleneğini de yıkmıştı. O güne kadar yüksek sahnelerde sanatseverlerin karşına geçip müzik söylemiş tanınan sanatkarlar üzere yapmamıştı. Halkına ve sanatseverlere duyduğu derin hürmetten dolayı sahnede gül desenli İran halılarının üzerinde bazen dizlerini kırarak bazen küçük taburelerde oturarak fakat daha çok da bağdaş kurarak sanatını icra etmişti. Sahnede çıkan her sesi, okuduğu her muğam, her gırtlak çarpması, patlayan her diyafram, halkının gelenekle olan bağını daha da güçlendiriyordu. Bu tıpkı vakitte hem müzikte hem de sahnede yeni bir gelenek demekti. O farklı sahne performansı ve dayanılmaz sesiyle milletlerarası arenada isminden kelam ettirmeye başladığı yıllar da bu yıllardı. Pek çok İranlı üzere o da İhtilali başarısız görenlerden, ülkülerinin koca bir palavra olduğunu düşünenlerdendi. İhtilalin ideolojik, siyasal, toplumsal ve ekonomik siyasetlerini sanatına yaraşır biçimde eleştiriyordu. Hatta bu periyotta söylediği kimi ezgilerinde toplumsal ve siyasal iletiler da veriyordu ancak ülkenin içinde bulunduğu savaş koşullarında sesiyle halkının yanında durması gerektiğini de biliyordu. İslam İhtilali sonrası gençleri, radikal İslami fikirlere ya da militarist sol anlayışlara boğduktan sonra savaş gerekçesiyle soluğu yurt dışında alan aydın ve sanatkarlar üzere yapmamış, ülkesini de terk etmemişti.
80’lerin sonuna gelindiğinde en üretken yıllarını yaşıyordu. Onlarca albüm çıkarmıştı ve birçok konser vermişti. Yetiştirdiği öğrenciler birbiri gerisine müzik dünyasındaki yerlerini alıyordu. Birebir yıllarda müzik duayenleri tarafından kendisine “Üstad” unvanı verilmişti. O günden sonra daima o unvanla anılacaktı. 90’lı yıllar mesleğinin tepesinde olduğu yıllardı. Bugün ünü İran hudutlarını aşmış Keyhan Kelhor, Hüseyin Alizade, Daryuş Telai, Cemşid Andelibi, Bijen Kamkar üzere birçok müzisyenle birlikte sahne almış, yurt içi ve dışı konserlerini aralıksız sürdürmüştü. Bu yıllarda bir taraftan da farklı lehçe ve ağızlarda eserler de veriyordu. Örneğin, 1998 yılında Keyhan Kelhor ile birlikte “Şeb, Sükût ve Kevir” isimli albümü çıkartmıştı. Bu albümde yüklü olarak kuzey Horasan Kürtleri’nin Bahşilik geleneğinden gelen müzik makamlarını Farsça seslendirerek dayanılmaz bir çalışmaya imza atmıştı. Birebir halde yeniden ismiyle özdeşleşmiş “Bıbar Ey Barûn” isimli eser de tekrar bu türlü bir folklorik çalışmanın eseriydi. Üstad Şeceryan, 1999 yılında UNESCO’nun Picasso Ödülü’nü almıştı. Gerçi mesleği boyunca Mozart nişanı, Şövalye unvanı dahil pek çok ulusal ve memleketler arası itibarlı ödül daha alacak ve iki defa de Grammy Ödülü’ne aday gösterilecekti lakin mesleğinin en manalı mükafatı Picasso Mükafatı olacaktı onun için. Zira birçok defa dillendirdiği üzere o ödüldeki Picasso’nun gözleri, dünyaya farklı bakıyordu.
. Üstad Şeceryan, mesleğinin doruğundayken tekraren dini başkan Ayetullah Hameneyi’nin yakın etrafı tarafından Pastor Sokak’taki liderlik konutuna da davet edilmişti. Vakti vaktinde sanat üzerine kitaplar yazmış, şu an hudut damarları çekilmiş sağ elini kullanıyorken setarın tellerine de dokunmuş, Ahavan Salis üzere şairlerle dostluğu olmuş ülkenin tartışmasız önderi Ayetullah Hamaneyi, Üstad’ın sesine hayrandı hayran olmasına fakat Üstad’ın ayağını bir türlü konutuna çekememişti. Liderlik konutunda, Ayetullah’ın huzurunda rutin olarak icra edilen şiir geceleri de ikna edememişti Üstad’ı. Bu sebeple Ayetullah’ın bir gözü ebediyen Üstad’ın üzerindeydi, öbür gözü de yeni çıkacak albümünde. Klasik müzik dinleyen Ayetullahlara tahammül etse de Üstad, müziği haram bilen Ayetullahlara hiç katlanamamıştı. Tıpkı günlerde bir tarafına Keyhan Kelhor’u öbür yanına da Hüseyin Alizade’yi almış, dizinin tabanına de oğlu Hümayun’u oturtarak sahnelere çıkmıştı. Bu dörtlü, o asaletiyle isminden kelam ettiren Tahran’daki Vahdet Opera Binası’nda icra edecekleri konser gelirlerini, sanat faaliyetlerine ve Bem’deki büyük sarsıntının mağdurlarına bağışlamakta tereddüt etmeyecekti. Ailesi ile birlikte kendisini klasik İran müziğine adamış Üstad’la ilgili Globe and Mail Gazetesi o günlerde “Doğu Müziğinin Efsanesi” manşetiyle çıkmıştı. Birebir devirde uzun süren dünya turnesindeki birçok konseri de milletlerarası televizyonlardan canlı verilmişti.
Derken takvimler Haziran 2009 yılını gösteriyordu. O tartışmalı cumhurbaşkanlığı seçimlerinden sonra ülkede bir kadro şovlar patlak vermişti. Şu sıralar ülke içinde ve dışında katıldığı her programda, hümanist iletiler vermek ve iyi niyet temennileri beyan etmek dışında heybesinde bir azığı kalmamış ve tabir yerindeyse siyasi bir mevtaya dönüşmüş İran eski Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad o günlerde protesto şovları yapan halk için “bir avuç çer çöp” tabirini kullanmıştı. Onun bu tabirine Üstad, BBC aracılığıyla “Madem ki bu beşerler bir avuç çer çöp, öyleyse benim sesimi devletinizin radyo ve televizyonlarında yayınlamayın. Zira benim sesim o çer çöp için çıkar ve her vakit da onlar için çıkacaktır. Yalnız bilinmelidir ki bir fırtına kalktığında o çer çöpler adamın gözüne de batar. Bunu da unutmayın!” diye üst perdeden bir karşılık vermişti. Gerçi Üstad’ın muktedirlere üst perdeden verdiği bu yanıt birinci değildi. Mirza Kûçek-Khan (Serdar-ı Cengel) sinemasının idam sahnesinde Kûçek-Khan’a sorulan “Son kelamın nedir?” sorusuna ezan makamında Hallac’ın ismini anarak okuduğu o tek beyitlik fakat altı oktavlık yanıt, daha oturaklı ve dokunaklıydı mesela. Lakin bu röportajdan sonra Üstad’ın konserleri yasaklanmıştı. Baskı altına alınmış, yurt dışına çıkışı bile engellenmek istenmişti. Direkt dini önder Ayetullah Hameneyi’ye bağlı radyo ve televizyon kurumundan müziklerinin kaldırılmasını hukuksal yollarla kendisi istemişti. “Rabbena Duası”nı yayınlayabilirsiniz demişti fakat onu da Kuran yolu takipçileri istememişti. Devlet yetkilileri ve müesses nizam yanlıları ona karşı sert bir tavır almıştı. Lisanları ona karşıydı lakin kalplerindeki ritim onun müziğiyle atıyordu. Hiçbir yetkili onun üzere halkının gönlünde taht kurmuş bir sanatçıyı gözaltına alma, sorgulama, hakkında takibat ve tahkikat yapma hamasetini kendinde bulamamıştı. Zira Üstad, sesiyle, müziğiyle ve kişiliğiyle “İran siyasi tarihinde kırk-elli yıllık bir iktidar devrinin pek de bir mana söz etmediğine” muhaliflerini dahi inandırmıştı. Hatta onun bu inancı, rahatlığı ve samimiyeti, güçten düştükten sonra nedamet getirmiş Ahmedinejad’a dahi “Sesi ve müziği benim ideallerimdir” dedirtmişti. Nasıl dedirtmesin ki! Dünyanın en büyük elli ses sanatkarı ortasında gösterilen, hayatı boyunca yalnızca sanatkarın ve sanatseverin önünde eğilmiş bir karakterin önünde yalnızca Ahmedinejad değil herkes eğilecekti.
Klasik İran müziğindeki birçok yeniliğin öncüsü, kendine has usul ve yorumuyla bu alana mührünü basmış ve İran’ın son yüzyıldaki en büyük sanatkarı kabul edilmiş Üstad Şeceryan, büyük bir müzisyen ve güçlü bir bestekar olmanın yanında usta bir hattat, yetenekli bir santur virtüözü ve iyi bir enstrüman tasarımcısıydı da birebir vakitte. Kendi tasarladığı ve her birine kızlarına isim koyuyormuş üzere farklı isimler verdiği o değişik sazları konserlerinde de kullanmıştı ve vefatından sonra bağışlanmak üzere Meşhed’teki özel koleksiyonunda sergilemişti. Lakin bunların yanında onun pek bilinmeyen bir özelliği daha vardı. Onun bu özelliği, savaşlarda gülleri ezmekten bitâb düşmüş Ortadoğu’da değil, daha fazla Uzakdoğu’da biliniyordu. Gerçekten Üstad Uzakdoğulular için müzisyen olmanın yanı sıra ünlü bir iç yer süs bitkisi yetiştiricisiydi. Bu alanda Uzakdoğu ülkelerinden birçok mükafata de sahipti. Baba Tahir, Hayyam, Hafız, Sadi, Sipehri ve İbtihac üzere şairlerin gül kokusu veren şiirlerine beste yaparken o çelebi ruhunda hissettiği güllere dokunmak, onlara yakın olmak istemişti hep. Zira Ahavan Salis’in “O ümitsizliğin kol gezdiği, kimsenin kimseye selam vermediği, başların yakaların içine gömülü olduğu, o çok namert soğuk” şiirlerini lakin güllerin sıcak ortamındaki nefesiyle ısıtabilirdi. Üstad sürekli etrafındakilere, “Şu dostumdur, bu da arkadaşımdır” diye tanıtacağı ve onlar için asla “öğrencimdir” sözünü kullanmayacağı yüzlerce öğrenci yetiştirmişti mesleği boyunca. Haftanın iki günü bayan, iki günü de erkek öğrencilerine olmak üzere şan ve ses eğitimi dersleri verdi. Onun hakkında “Böylesi ünlü bir müzisyenin ders seansları kim bilir ne kadar pahallıdır” diye düşünenler olmuştu daima, lakin o sanatını öğrencilerine aktarırken onlardan fiyat almayı daima zül bilmiş ve asla bu türlü bir şeyi kabul etmemişti. Dost ortamlarda “Nasıl ki Firdevsi Fars lisanını vefattan kurtarıp dirilttiyse sen de klasik İran müziğini dirilttin” diyenler karşısında daima tatlı bir mahcubiyet yaşadı.
Nihayet 8 Ekim 2020 gecesi ve sonrasındaki iki gün, yani İran’da birçok yetkilinin hop oturup hop kalktığı o iki uzun gecede bir sanatçı, bir baba ve bir insanın nasıl ölmesi gerektiğini herkese göstererek, Şeriati’nin duasına amin dercesine ruhunu teslim etti. Hak ettiği bir taltifle Pir-i İran Firdevsi’nin yanıbaşındaki ebedi istirahatgahındadır artık.
Ve günlerdir ayaklarının tozu önünde eğilmeye giden ziyaretçilerini ağırlıyor…
Gazete Duvar
