Suat Başar Çağlan
ISSIZ SANTRALAR VE YENİ KANUNLAR
Saat maça beş var. Ekran başına geçtik. Reklamlara gidildi gelindi, takımlar verildi dizildi, hakem yerini aldı, santra yapılacak. Fakat bir eksikle. Zira santrayı yapacak oyunculardan biri ortalıkta yok. Üstelik beş yıldır. Sebebini de kimse bilmiyor. Elbette topu kendi alanınıza oynama mecburiliği kalktığı için yok, lakin buna neden gereksinim duyulduğunu, futbolun en sembolik anlarından biri olan iki kişilik başlama vuruşunun ne hedefle yürürlükten kalktığını anlamak imkânsız. Tek kişilik santra hakikat sonrası futbolu en iyi anlatan enstantane olabilir. Ancak son 10 yılda yürürlüğe giren daha öteki enteresanlıklar de var.
Futbol, kuralları bakımından her vakit kolay, gri ve muhafazakâr bir oyun oldu. Hatta bu muhafazakârlığa vurgu yaparcasına, resmî İngilizce futbol literatüründe oyunu belirleyen kararlar “kural” (rule) sözcüğüyle değil, “kanun, yasa, hukuk” manasındaki “law” tabiriyle karşılanıyor. Öte yandan futbol popülerliğinin önemli bir kısmını bu unsurlarına borçlu. Örneğin ‘oyuncu değişikliği’ üzere ezelî görünen bir kuralın Dünya Kupalarında uygulamaya girmesi 1970 Meksika’yı buldu. Yeniye dönük bu önyargı ve kapalılık yüzünden kural değişiklikleri yahut hakemlerle ilgili düzenlemeler her vakit çok tartışıldı ve oyunun tabiatını bozma tehdidine karşı fazladan bir hassasiyet gösterildi. Tekrar de oyunun cazibesini korumak yahut artırmak emeliyle son 40 yılda irili ufaklı pek çok tadilat yapıldı. 1980’lerde başlayan üç puanlı sistem ve 1990’larda yürürlüğe giren geri pas yasağı, sırasıyla galibiyet iştahını ve maç temposunu artırmaya yönelik akılcı çözümlerdi ve ikisi de futbolu bugüne taşıyan değerli payandalar oldu.
Geri pasla neredeyse eşzamanlı bir yenilik hakem sayısında gerçekleşti. Dördüncü hakem geldi ve mantıklı bir teklif olduğu için futbol ülkesinde oturma müsaadesini aldı. 2010’ların başında ceza alanlarının taban köşelerine ek yardımcı hakemler dikildi ve vakit zaman yarar sağladı; fakat lojistik zahmetler uygulamanın faydasını aşınca vazgeçildi. Oyun gittikçe hızlanıyor, koskoca sahayı 90 dakika boyunca bir orta ve iki yardımcı hakemin kondisyonuna ve gözlerine emanet etmek kâfi gelmiyordu. Temel bahis ise artan ivmeyle hızlanan teknolojiydi. Maçlar örümceğinden pilotuna, kale gerisinden yakın planına onlarca kamera ile ekrana getiriliyor, tartışmalı konumlar didik didik ediliyor, o anın içinde karar vermesi gereken hakemin yanılgıları hiç olmadığı kadar açığa vuruluyordu. Çabucak harekete geçmek lazımdı.
BİR GÜN BİR İNGİLİZ, BİR ÜST DİREK, BİR TOP, BİR DE ÇİZGİ…
2010 Dünya Kupası’ndaki Almanya-İngiltere maçında Lampard’ın yaptığı dayanılmaz vuruşta top üst direğin altına vurup kale çizgisini açıkça geçmesine karşın hakemin gözünden kaçınca, kararı Bilişim Çağı verdi. Birebir iki ekip ortasındaki 1966 Dünya Kupası finalinde de benzeri bir durum yaşanmış ve Azeri kökenli Sovyet yan hakem Tevfik Behramov’un kararıyla geçerli sayılan gol İngiltere’ye kupayı getirmiş, Almanlar ise topun çizgiyi geçtiğini hiçbir vakit kabul etmemişti. O denli ki, üst direğe çarpıp çizgiyi geçmeden oyun alanına geri dönen toplar Alman futbol literatürüne “Wembley-Tor” olarak geçmişti. Dahası, Azerbaycan’ın bağımsızlığından sonra ülkenin en büyük stadyumuna Behramov’un ismi verilmiş, böylelikle kendisi futbol tarihinde bir stadyuma ismi verilen birinci hakem olmuştu. Futbol hâlâ bir oyun olsaydı 2010’daki kusur da görmezden gelinebilir, hatta oyunun mitolojik boyutunu beslediği için tatlı bir defo olarak kabul edilebilirdi. Fakat bilgi çağında Behramov kıssası üzere irrasyonel anlatılara yer yoktu; yenilgiler çok değerliydi. Hal bu türlü olunca teknoloji ile futbol ortasındaki flörtün ciddiye binmesi, isminin konması, evliliğe dönüşmesi gerekiyordu.
Lampard’ın şutundan sonra FIFA ve kıta konfederasyonları harekete geçti, husus hakkında hâlihazırda başlamış olan araştırmalar hızlandı, denemeler yapıldı. Sonuçta gol çizgisi teknolojisinin uygulamaya konmasına karar verildi. Mantıklı bir karardı; topun tamamının çizgiyi geçip geçmemesi fizikî, olgusal bir sorundu ve teknolojiyle kesin sonuç alınabiliyordu. Gol çizgisi teknolojisi geçen dönem Premier Lig’de Aston Villa-Sheffield United maçındaki istisna hariç bugüne kadar üst seviye futbolda yanılgı yapmadı. Teknoloji işin içine girmiş, kararlar bir kere saha içindeki hakemlerin ötesinden gelmeye başlamıştı. Asıl tartışma VAR (Video Yardımcı Hakem) ile başlayacaktı.
2018 yılı Mart ayındaki FIFA toplantısında VAR uygulamasının 2018 Dünya Kupası ile birlikte hayata geçirilmesine karar verildi ve 2018-19 döneminden itibaren Türkiye’nin de ortalarında bulunduğu birçok ulusal ligde uygulanmaya başlandı. Emeli fahiş yanlışları gidermekti ve bu hususta işini bir ölçüde de olsa yaptı. Lakin getirdiği yan tesirler yüzünden tüm dünyada önemli biçimde eleştiriliyor. Pekala “teknolojinin nimetini” neden yerlere atıp üstünde tepiniyoruz? VAR’da yanlış giden ne oldu?
YARDIMCI GÖRÜNTÜ YARDIMCI HAKEM YARDIMCI GÖRÜNTÜ YARDIMCI…
İsimler değerlidir, yeni buluşların insan zihninde kavrama dönüşüp yerleşmesi fakat sözcüklerle mümkün olur. Hatta yeni bir kavramın ismi mucidin icadına duyduğu inancı de gösterir. VAR yahut tam ismiyle Görüntü Yardımcı Hakem (Video Assistant Referee) bu bahiste berbat bir tercihti. Kavramı birinci duyduğunuzda hakemin insan mı görüntü mu (yani bilgisayar mı) olduğunu anlamak bile zordu. Bu yetmezmiş üzere yetkililer VAR’ın yanında bir de meskenlere şenlik AVAR tabiri yumurtlamıştı: “Yardımcı Görüntü Yardımcı Hakem” (Assistant Görüntü Assistant Referee). Türkçe “var” sözcüğüyle sesteş olması yüzünden tüm bu isim karışıklığına yeni bir boyut ve ciddiyetsizlik de eklenince, VAR daha birinci günden itibaren alay konusu olmaya ziyadesiyle açık, kırılgan bir uygulama olarak dünya ve Türk futboluna özgüvensiz bir giriş yaptı.
DEUS EX MACHINA
Her şeyi düzeltecek ilahi yahut beşerî bir kurtarıcı beklemek insanlığın kadim marazlarından biri. Yunan tragedyalarında bir düzenek vardır. Bugün Latince Deus ex machina ismiyle anılan ve “makineden çıkan tanrı” manasına gelen bu sistem, tiyatro oyunlarının sonunda ilah rolündeki oyuncuları vinç gibisi bir düzenekle aşağı indirir, sahneye inen bu “tanrılar” oyundaki düğümü çözer, söylenmesi gereken hakikati söyler. Artık hangi maçta tartışmalı bir durum olsa tüm gözler VAR odasından zembille inip gerçek kararı söyleyecek ilahi varlığa dönüyor. Lakin ihtilaf konusu konum birden fazla kere yoruma açık olduğundan tartışma biteceğine, büyüyor. Üstelik uygulama yeterince anlatılmadığı ve ülkeden ülkeye farklılık gösterebildiği için, birçok durumda VAR’ın müdahale hakkı olmamasına karşın izleyicide Deus ex machina’nın her yanlışı düzeltmesi tarafında yersiz ve çok bir beklenti doğuyor. Üstelik komplo teorileriyle yoğrulmuş zihinler bir yandan her şeyi düzeltmesini bekledikleri bir düzeneğin başka yandan hileli olduğuna kanaat getirince işler iyice içinden çıkılmaz bir hal alıyor.
Teknolojik rahatlığın beraberinde getirdiği inisiyatif eksikliğini de anmak gerek. Cep telefonlarına rehber özelliği geldikten sonra telefon numarası ezberlemeyi bıraktık. Emsal bir zihinsel tembellik VAR sonrası hakemler için de geçerli. Sorumluluk yükünün azalması dikkatsizliğe ve hatta kayıtsızlığa neden olabiliyor. Dünyada durum böyleyken Türkiye’de sıkıntı üstü murat üstü politik ve toplumsal ortamın getirdiği “benim başıma kalmasın” zihniyeti VAR ile mükemmel bir ahenk yakaladı. Nereden geleceği belirli olmayan reaksiyonlar yüzünden hâlihazırda afallamış olan hakemler birtakım durumlarda dehşetten düdüğü yutacak üzere oluyor ve ulu VAR’dan gelecek kararı bekliyor. Hal bu türlü olunca maçlar duraklamaların hakkıyla oynatılmamasına karşın 110 dakika sürüyor.
Her spor üzere futbolun da kimi kuralları tabiatı gereği sorunlu. Bir maçta top ele yahut kola değdiği anda fırtınalar kopuyor. Her yıl, bazen tıpkı yıl içinde birkaç defa, tıpkı durum kurallara nazaran çarpma yahut elle oynama olarak değerlendirilebiliyor. Ya da ofsayt kuralında hamle oyuncusunun bedeninin hangi bölgesinin karara dahil edileceği istikametindeki tartışmalar, İngilizlerin eski golcüsü yeni toplumsal medya fenomeni Gary Lineker’in söylediği, “Artık tıpkı hizada olmak ofsayt” üzere tuhaf yeni gerçeklere yol açabiliyor.
VAR’a yöneltilen en güçlü itham ise birinci günden beri öne sürülen en net argüman olan “oyunun ruhunu öldürmek”. Birçok klişe üzere bu da aslında hakikat. “Penaltı var mı yok mu, hareketin karşılığı kırmızı mı sarı mı” diye ekrana kilitlenmek can sıkıcı. Birkaç fahiş yanılgıyı gidermek uğruna her maçın daima durması insanın içine sinmiyor. Gole sevinmemeyi öğrenmek, nefsimizi öldürüp onay beklemek ise başlı başına dervişane bir uğraş. His üzerine konseyi bir aktiflikte hislerini dondurmaya çalışmak kabul edilebilir değil.
HAKİKATİ TAŞIMAK
Futbolun çok az sayıda ve çok kolay kuralları var; bunların uygulamaya konması ise yoruma bağlı. Hasebiyle kuralların yorumlanması teknolojiyle çözülüverecek bir düğüm değil. Hatta VAR ile birlikte birebir konumu birkaç çift gözün daha görmesiyle yorumlar iyiden iyiye çeşitlenebiliyor. Öte yandan genelde hakemlerin, özelde VAR’ın etrafında epey gürültü kopmasının daha karanlık bir sebebi var. Hakikatlerin inkârla silinebildiği bu çağda birtakım katılıklar tahrif edilirken kimi muğlaklıklar üzerinde de mutlaklık argümanında bulunulabiliyor. Yanlışsız kadroyu kurmayan yönetici, gerçek taktiği seçmeyen hoca, yanlışsız vuruşu yapmayan oyuncu için hakemleri gaye almak yeni bir alışkanlık değil. Bu sayede hakikati, örneğin yanlış transferler yaptığınız hakikatini, yanlış dizilişle alana çıktığınız hakikatini, yanlış idman ve beslenme programını uyguladığınız hakikatini alıp bir VAR çizgisine ya da bir hakem kararına taşımak son derece fonksiyonel olabiliyor.
Teknoloji futbol için iyi mi makus mü tartışılabilir. Ancak bu soruyu sormak için geç kaldık ve bu saatten sonra yanıt ne olursa olsun fayda getirmeyecek. Gol beklentileriyle, asist öncesi paslarla, şuta dönüşen ataklardaki pas sayılarıyla tanımlanan bir oyunda 8 santimlik ofsaytlar da olacak. Fakat VAR’ın yine düzenlenmesi, en azından bir ince ayardan geçmesi imkânsız olmamalı. Lakin bunu yaparken acil çok önlem tuzağına düşmemek gerekiyor. Futbol ve genel olarak dünya bir kısır döngü içerisinde. Birileri daima makus kararlar veriyor, sonra kendi verdiği kararın makûs yanlarını öne sürerek yeni bir makus karar veriyor ve bu bu türlü sürüp gidiyor. VAR ve teknoloji futbolun içinde kalıcı olacaksa, bu kısır döngüyü geride bırakabilmiş bir tahlilin bulunması koşul. Aksi halde futbolun ruhu, santradaki ikinci oyuncu üzere kimse ne olduğunu anlamadan uçup gidebilir.
Gazete Duvar
