Göçmen personeller, Suriyeli çalışanlar, yerli işçiler… Bu kümeler ortasındaki bağlantı her daim sermaye lehine olacak halde belirleniyor. Çatışma ve tansiyon noktaları, kapitalist sistemin sürdürebilirliğini sağlayacak güçte fonksiyon görüyor.
Devletin patronların kullanımına hazır bir göçmen personel ordusu oluşturulmasındaki rolü, sermaye ve göçmen emeği ortasındaki ilginin isimli ismince bilinmesi sınıf gayretinin niteliğini bir diğer noktaya taşıma ihtimali olsa da iş oralara hiç gelemiyor. Zira neoliberal nizam için göçmen emeği vazgeçilmez. Bütün stratejiler buna nazaran düşünülüyor.
‘Kaçak’ göçmen emekçilerin Türkiye’deki sermaye etrafları için manası ne? Geçmişten bugüne göçmen hareketi nasıldı? Bir ülkeden öteki ülkelere çalışma gayeli insan hareketliliğini belirleyen şeyler neler? Marx’tan bu yana ‘sınıf’ tarifi değişmiş olabilir mi?
Kor Kitap’tan çıkan ‘Sermayenin Yeni Hafif Piyadeleri – Kaçak’ Göçmen İşçiler’ kitabının müellifi Taner Akpınar’la konuştuk.
‘Kaçak’ göçmen çalışanlar, Kürt personeller, Afrikalı emekçiler tüm bu kümeler sınıfsal olarak sizce çatışıyor mu?
Afrikalı olanları bir kenara ayıralım. Başkaları ile yerli emekçiler ortasında bir rekabet var. Tarihî olarak bakarsak örneğin 1990’lı yılların başında Türkiye’nin Kuzey bölgelerinde çay toplamak için çalışan Ruslar var ve o yörenin insanıyla rekabet halinde. Bugün daha çok Kürtlerle rekabet halindeler. Afrikalılarla bir rekabet yok. Zira onlara iş verilmiyor. Nedeni de şu: Mümkün bir kontrolde rastgele bir resmi yaptırımla karşılaşmamak için. Zira bir iş yerinde siyah personel çabucak fark edilir. Başkaları üzere çok kolay kolay onu gizlemek mümkün değil.
Bu dediğinizden yola çıkarak ezilenlerin hiyerarşisinde siyah personel en altta olan mı?
Bu çok söylenemez. Zira bu küme aslında iş gücü piyasasına dahil bile olamıyor. Pekala buna rağmen dahil olanların durumu ne? Dahil olanların çalışma şartlarına ve aldığı fiyatlara bakarsanız çok da iyidir diyebilir miyiz? Öte yandan Afrikalı göçmenler Avrupa’ya gitmek istiyor. Münasebetiyle onlar süreksiz bir bekleme müddeti ile burada duruyorlar.
Türkiye’de birçok kategori var. Bu kategoriden daha çok mülteciler, sığınmacılar konusu tartışılıyor. Meğer direkt buraya çalışmak için gelenler de var ve bunlar çalıştıktan sonra geri ülkelerine dönüyorlar. Hatta daima git gel yapıyorlar.
‘İNSAN HAREKETLİLİĞİNİN SEBEPLERİ YILLARA NAZARAN DEĞİŞİYOR’
Git gel yapan daha çok kimler?
Azerbaycanlılar, Türkmenistanlılar, Gürcistanlılar… Bu üç küme bilhassa gidip gelerek çalışıyor. Bu benim araştırma yaptığım 2010 yılına gerçek periyottu. Türkiye’ye çalışmak için gelenler sıkıntısı o kadar dinamik bir sıkıntı ki… 1991 yılından itibaren tam olarak Türkiye’ye gelmeye başlıyorlar fakat o günden bugüne daima gelenler değişiyor. Yani 1990’ların başında bir saha araştırması yapılmış olsaydı eminim ki diyecektik ki; Romanya’dan, Ukrayna’dan gelenler var.
Ondan öncesinde örneğin İstanbul’da Romanyalılar gidip gelip inşaatlarda çalışıyorlardı. Romanya Avrupa Birliği’ne girince Romanyalı emekçiler bir daha Türkiye’ye gelmez oldular. Niçin? Avrupa Birliği ülkelerinde bahtlarını deniyorlar. Türkiye’ye Afganistan’dan gelen Özbek Türkleri de var. Bunların birinci kategorisi Rusya’nın Afganistan’a yönelik atağından sonra ‘soydaşlık kardeşliği’ üzerinden resmi makamlar tarafından buraya transfer edildi. Hala gelmeye devam ediyorlar ancak onlar çalışıp gitmek için değil kalıcı olmak, yerleşmek için geliyorlar. Örneğin bir Afrikalı ise buradan Batı’ya gitmek için geliyor ve tabi bugün çok sayıda Suriyeli var. Onlar herkesin malumu…
‘İNSAN TİCARETİ BUGÜN ÜÇÜNCÜ BÜYÜK HATA ENDÜSTRİSİ’
Dünya üzerinde en çok geçiş olan yer -mülteci, göçmen bütün o kümeleri içine dahil ederek soruyorum- Türkiye olabilir mi? Hudut siyasetinin bunla alakası var mı?
Şu ülkelere de çok gidiliyor: İtalya, İspanya, Yunanistan… Akdeniz üzerinden deniz yoluyla oranın kıyılarına varmak mümkün. Tabi bu daima devam eden bir insan hareketliliği değil. Toplam sayıyı bilemeyiz. İspanya, Yunanistan’a mı gidenler çok, Türkiye üzerinden Batı’ya geçmek isteyenler mi?
Dediğiniz üzere hudut siyasetleriyle da ilgili. Türkiye uzun bir müddet girişleri denetlemiyordu. 2000’li yıllardan itibaren haberler üzerinden bir tarama yaptığınızda görülür ki bütün haberler ‘kaçak’ göçmenlerin hududa geçmek üzereyken yakalanması ya da sonu geçmek üzereyken ölmesi üzerine haberlerdir. Türkiye’nin hudutlarından Türkiye’ye girildiğine dair haber bulamazsınız.
Dünyadaki bilgilerin bize söylediği şey silah ticareti ve uyuşturucu ticaretinin yanında üçüncü en büyük ticaret; insan ticareti. İnsanların sonlardan para karşılığında geçirilmesi, bir meta üzere alınıp satılması problemi. İnsan ticareti bugün üçüncü büyük kabahat sanayisi haline gelmiş durumda.
Kitabınızda ‘kaçak’ göçmen personelleri ‘hafif piyadeler’ olarak tanım ediyorsunuz. Niye?
Marx’tan ödünç aldığım bir kavram. Siz buna ödünç almak değil, çalmak da diyebilirsiniz. Marx, kapitalist tertibin sistematik bir biçimde işsiz ordusu yarattığını tez eder. Boşta olan bir iş gücü orada durur. Bunun ismine Marx “Yedek iş gücü” der. Yedek iş gücü kapitalist sistemin işleyişi açısından hayati bir değere sahiptir. Kapitalist sistem boşta bir küme insanı tutarak; çalıştırdıklarını onlara sunulan şartlara razı eder.
İkinci neden ise şu: Kapitalist bir firma, işlerini büyütecek olursa ek insan gücüne gereksinim duyacaktır. Münasebetiyle da dışarıda boşta duran emek havuzundan, ek emek gücü tedarik edecektir. Üstelik yedek iş gücü tıpkı vakitte ucuz emek havuzudur. Marx, bu yedek iş gücü ordusunun içinde göçmen çalışanları de sayar. Bunlar zayıf bir kategoridir. Şu manada zayıftırlar: Örgütlü değillerdir, bir yerden bir yere göç etmişlerdir. Bunları maniple etmek daha kolaydır. Marx, tüm bunlardan ötürü “sermayenin hafif piyadeleri” der. Bugünkü ‘kaçak’ göçmen çalışanların içinde bulunduğu yaşama ve çalışma şartlarına baktığınızda da bu nitelendirmenin uygun olduğunu düşünüyorum. Tanıma yalnızca ‘yeni’ tabirini ekledim. Bu beşerler hakikaten, global ölçekte büyük oyunlar nedeniyle yerinden ediliyorlar. Büyük oyunlara direnecek maalesef ki güçleri yok. Ya bulundukları yerde kalacaklar ve büyük ihtimalle hayatlarını sürdüremeyecekler ya da yollara düşecekler. Gittikleri yerde de çalışma şartlarına razı olup, çalışmaktan öteki devaları yok. Kaçak pozisyonuna düşürülen göçmen kitle; bugün gerek Türkiye’de gerekse Batılı ülkelerde sermayenin hafif piyadelerini oluşturuyor.
‘BOŞLUĞA KONUŞUYORUZ, DEVLETLERİN NE YAPTIĞI BELLİ’
Tam söylediğiniz yerde… Gazeteci olarak tek yaptığımız bu insanların kıssalarını, dramlarını anlatmak. Tahlil yokken tekrar tekrar anlatmakla nereye varabiliriz emin değilim. Tahlil olduğunu düşünüyor musunuz?
Maalesef o denli. Yalnızca bu göçmen personeller üzerinden değil. Örneğin bugün Türkiye’de milyondan fazla çalışan çocuk var. Bu hususa hassas olanların emekleri çok hürmet kıymet. Buna diyeceğimiz bir şey yok ancak tekniğimizde bir sorun var. Tam sizin söylediğiniz manada onların dramlarını göz önüne getirmemizin artık bir yararı yok. Dramlarını ortaya dökerek vicdanlara seslenmiş oluyoruz. Ancak vicdanlı bir çağda yaşamıyoruz. Devlete diyoruz ki; bu beşerler şu halde, bu sorunu çöz ya da işte şu ulusal mevzuattan kaynaklı misyon ve sorumlulukların var… Beyhude bir gayret. Boşluğa konuşuyoruz, devletin, devletlerin ne yaptığı muhakkak. Kapitalist devletler bu sorunun yaratıcısı aslında. Sorunun yaratıcısından meseleye tahlil olmasını istiyoruz. Devletten rica ederek çözemeyiz. Misyonlarını hatırlatarak da çözemeyiz. Nasıl çözeriz? Lakin sınıf çabası ile bunu çözebiliriz.
Sınıf dayanışmasına gelmeden, birinci soruda bu kümeler sınıfsal olarak çatışıyor mu diye sormuştum.
Evet. Sınıf dayanışması olumsuz manada etkileniyor tabi… Bu bir sermaye stratejisi. Türkiye’de birçok etraf göçmen emekçileri suçluyor. Ancak hatalı onlar değil. Buralara gelip çalışma şartlarını kötüleştirdikleri, yerli personellerin fiyatlarını düşürdükleri falan… Şu gözden kaçıyor: Zati kaçak göçmen personellerinin buraya getirilmesinin temel nedeni bu. Onlar bu tesirleri yaratsın diye bu hareketler oluyor.
Bu bir sermaye stratejisidir. Bugün Türkiye’deki bir kadro sermaye etraflarının keşfettiği bir strateji değil. Türkiye’de özelinde şöyle bir tarafı var. Türkiye’deki işletmelerin yüzde 95’i, 1- 9 kişinin çalıştığı küçük işletme. Türkiye’deki çalışma hayatıyla ilgili sıkıntıları konuşurken kesinlikle bu gerçekliği önümüze koyup konuşmamız gerekiyor.
Niye?
Küçük işletmeler bir ekip emekçi haklarını müdafaaya alan çalışma maddelerinin kapsamına girmek istemiyorlar. Türkiye’de birinci iş yasası 1930’ların başlarında gündeme geldi ancak iş verenler buna reaksiyon gösterdiler ve 1936 yılına kadar yasanın çıkmasını geciktirdiler. 1936’da yasa çıktı lakin 10 ve daha fazla emekçi çalıştıran iş yerlerinde uygulanmak üzere. Hasebiyle küçük işletmeler kendilerini bunun dışında tutabildiler. 1971’de bütün işletmeleri kapsamına alan yeni iş yasası yürürlüğe girdi. Küçük işletmeler çabucak bu yasanın gerisinden “çıraklık yasasını” gündeme getirdiler. 1970’lerin sonlarına gerçek “çıraklık yasası” çıktı.
‘KİMLİK SİYASETİ ÖN PLANDA, ATOMİZE OLMUŞ DURUMDAYIZ’
Neydi çıraklık yasası?
İş yasasının kapsamına girmek istemeyen, onun yükümlülüklerinden kaçan küçük işletmeler “çıraklık yasasıyla” çocuk emekçi çalıştırmaya başladılar. Resmiyette bunun ismi “mesleki eğitimdi” fakat 1970’lerin son günlerinden bugünlere kadar “mesleki eğitim” ismi altında çocuk emekçi çalıştırıyorlar. 1990’lardan itibaren bu kere da göçmen emeğine yöneldiler. Hasebiyle bu tarihi sermaye stratejisidir. Sermaye; emekçi sınıfının çalışma şartlarını aşağı çekmek, ideolojik olarak emekçi sınıfını kamplara bölmek için bu stratejiden ziyadesiyle istifade eder.
Türkiye’ye münhasır bir kimlik savaşı da var. Buradan hakikat var olma savaşı Türkiye’deki sınıf hareketlerini etkiliyor mu sizce?
Elbet etkiliyor. İnanın ki ben şunu anlayabilmiş değilim… Kimliksel meseleler çok kıymetli problemler. Değerli olmadığını kimse söyleyemez. Cinsiyete dayalı problemler da bu türlü. Ancak neden bu sıkıntılarımızın peşine düşerken yaptığımız işten kaynaklı problemlerimize sırtımızı dönüyoruz? Bunu inanın anlayabilmiş değilim. Kimlik siyaseti, sınıf siyasetinin önüne geçmiş durumda. Her şeyden evvel iktisadi olarak maddi hayatımızı sürdürmek ve tekrar üretmenin şartlarını yaratmalıyız ki öteki problemlerimizle uğraşabilelim. Karnımız açken öteki hangi sıkıntımız çözebiliriz?
Sınıf sıkıntısının kıymetine dair rastgele bir şey söylediğimizde alaya alınıyoruz. Şöyle yansılar alıyoruz: “Kimliksel sıkıntılarımızı ihtilalden sonraya mı erteleyelim?” Söylediğimiz şey vulgarize ediliyor. Hiçbir sorunun o kadar beklemeye sabrı yok. Bu problemlerin birleştirilmesi gerektiğini söylüyoruz. 1980’lerden sonra global ölçekte de Türkiye’de de kimlik siyaseti ön planda ve atomize olmuş durumdayız. Bayanlar bir hareket geliştirmiş durumda, Kürtler, Aleviler, LGBTİ+ bireyler… Hepsinin katettiği uzaklıklar de var. Ama dilek edilen noktaya gelmiş miyiz sanki? Bu formülle gelebilecek miyiz? Objektif olarak güç sınıfta. Sınıf kimliklerden başka bir şey değil.
‘SINIF MADDİ HAYAT ŞARTLARIYLA HOMOJEN BİR TOPLAM DEĞİL’
Marx ve Engels’ten bu yana sınıf kavramının tarifi değişmiş olabilir mi?
Şüphesiz… Niteliği değişiyor lakin şu durum değişmemiş durumda. Marx’ın sınıf kavramının referans noktası mülkiyettir. Üretim gayeleri mülkiyetine sahip olanlar sermaye sınıfını, olmayanlar ise emek gücünü kiralayarak hayatını sürdürmek zorunda olanlar işçi sınıfını oluşturur. Bu tabiki çok değişti. Marx’ın periyodunda endüstride çalışan kol işçileri vardı. Bugün hizmetler kesimi bütün bölümlerden daha büyük bir toplama ulaşmış durumda. Ofislerde çalışanlar sayısal olarak çoğunluk haline geliyor. Guy Standing’in ortaya attığı prekarya kavramı var örneğin. Sınıfın bugün içinde bulunduğu şartların farklılığını tabir ediyor bu kavram lakin işin özü birebir duruyor. Bugün ofiste çalışan birisi de son analizde üretim araçları mülkiyetine sahip olmadığı için emek gücünü kiralayarak geçinmek zorunda. İşini kaybettiğinde hayatını sürdürecek öteki bir yolu yok. Münasebetiyle sınıfsal kimliği orada duruyor lakin statüsü değişmiş. Minimum fiyata çalışanın şartlarıyla, 10 bin maaşa çalışanın şartları farklı elbette. Sınıf maddi ömür şartlarıyla homojen bir toplam değil. Bunu görmek, kabul etmek de lazım.
Belrli bir küme “bunlar geldi bu türlü oldu, şöyle oldu…” diyor. Tüm bu kelamları nefret söylemi olarak tanımlıyoruz. Nefret telaffuzuna dahil edilebilecek bir fikre sahip olmadan olumsuz olanı da konuşmak gerekiyor ki tahlil düşünülebilsin bir yandan. Bu göç hareketlerinin olumsuz sonuçları var mı sizce?
Alışılmış ki olağan hayata tesirleri var lakin bugün abartıldığı üzere bir tesir yok. Ne olabilir ki? Bunlar aslında var olan şeyler. Yani onlar gelmese de var olan şeyler.
Hırsızlık, gasp (…) yoksulluğun bir sonucudur. Legalleştirmek için söylemiyorum fakat beşerler hayatlarını sürdüremezse alternatif yollara başvururlar. Bugün Türkiye’de var olan göçmen kategoriler de etten kemikten insan. Kenara çekilip vefatı bekleyecek değiller. O denli olsa buraya gelmezlerdi. Burada temel ömür şartlarına erişeni var, erişemeyeni var. Türkiye’de 1990 yılının başından itibaren sermaye etrafları tertipli olarak bu emeğe talep oluşturdular. 1990 yılında diğer göçmen kategorileri geliyordu. Bugün bu talep Suriyelilerle karşılanıyor. Çok makus şartlarda çok düşük fiyata çalışıyorlar. Pekala onları çalıştıran kim? Onların ürettiği artı kıymet ölçüsü nedir? Bu artı paha kimin elinde? Burası hiç konuşulmuyor.
‘ENTEGRE OLMALARI MÜMKÜN DEĞİL’
Kendinizi korumak için vakitle bir bayan olarak refleks haline gelmiş davranışlar geliştirirsiniz. Ulaşım araçlarına bindiğinizde, akşam sokakta yürüdüğünüzde… Etrafa süratli bir halde bakarsınız ki ziyan görebileceğiniz şeyleri kestirebilesiniz. Genel bir yargıya varma savında değilim lakin bir gözlemimi sizinle paylaşmak istiyorum. Örneğin ulaşım araçlarında Suriyeli erkekler katiyen göz teması kurmuyor. Acayip bir korkma, çekinme hali var. Linç edileceklerini düşünüyorlar ki olmuyor mu? Oluyor. Bu dehşet ve çekince topluma karışmalarına, hemhal olmalarına pürüz oluyor olabilir mi?
Bu noktada şunu söyleyebilirim. Bu endişe olmasa da topluma karışamazlar. Göçmen kümeler her türlü eğitim fırsatından yararlanıyor olsalar bile yüzde yüz kaynaşma olmuyor. Buradaki Suriyelilerin sıhhate erişimde, eğitim fırsatlarında eşit bir biçimde yararlandıklarını düşünelim hiçbir vakit buradaki topluma entegre olmaları mümkün değil. Daima ayrıksı duracaklar.
Mesela ben yurt dışındaki üniversitelerde de bir müddet bulundum. Bilhassa kantin üzere yerlerde bir bakıyordum ki, hangi ülkeden öğrenci varsa onlar birlikte oturuyor. Pakistanlı öğrenciler birlikte, Çinliler birlikte, başkaları birlikte. Evvel ne kadar ırkçı herkes diye düşünmüştüm sonra fark ettim ki bilhassa ırkçı bir halin, tavrın bir sonucu değil bu. Lisan pürüzüne bağlamıştım. Sonra baktım ki lisan ile ilgili de bir sıkıntı değil. Beşerler başkalarıyla elbette konuşuyor lakin sohbet, muhabbet, arkadaşlık, dostluk ilerlemiyor. Zira paylaşacak şeyler sonlu. Ortak bir geçmiş, ortak kültürel kıymetler yok. Bu doğal olarak bir kümeleşmeye neden oluyor.
Öte yandan Türkiye’deki beşerler ne kadar birbiriyle hemhal olmuş ki? İlla Kürt ve Türk çatışmasından bahsetmiyorum. Sadece öteki ülkeye gidenler değil, birebir ülke içinde yer değiştirenler de gittikleri yerlerde, ayrıksı değilse bile, başka duruyorlar. Türkiye’de, büyük kentlerde, tıpkı kırsal bölgede gelenler bir ortada yaşıyorlar. Kaynaşma olmamasının nedeni kültürel olduğu üzere ekonomik de olabiliyor. Mesela Türkiye’de gezici ve süreksiz çalışanlar var. Tarım emekçileri var. Bunlar topraksız köylüler. Türkiye’de 1980’den itibaren köyler boşaltıldı. Evvel neoliberal tarım siyasetleriyle, 1990’dan itibaren de çatışmalarla köyler boşaltıldı. Giden gitti lakin hala hiçbir yere gidemeyen çok önemli sayıda topraksız insan var ve bu beşerler gezerek hayatlarını sürdürüyorlar. Demek istediğim onlar da ayrıksı duruyorlar.
Öte yandan sıkıntının bir çok tarafı var. Gezici emekçilerin çalışmalarının ekonomik olarak manalı olabilmesi için hanedeki bütün herkesin emeğini devreye sokması gerekiyor. “Efendim niçin çocuklar eğitimden geri kalıyor?” deniyor. Eğitim onlar için bir sonraki kademe, lüks. Onlar şimdi temel hayat şartlarını oluşturmaya çalışıyor. Bilinçsizlikten ileri gelen bir şey değil.
‘GÖÇMEN EMEĞİ VAZGEÇİLMEZ BİR EMEK KAYNAĞI’
‘İşçi ordusu’ diyoruz. Sayılarla söz ettiğimizde aslında sürreel bir şey çıkıyor ortaya. Gerçek olamayacak kadar büyük sayılar. Artık için geçerli olmasa da dünyadaki göç hareketleri ileriye dönük dünya devletlerinin idare biçimini değiştirecek bir tesir yaratabilir mi?
Çok uzun bir vakit sonra bu manada bir grup gözle görülür tesirler ortaya çıkabilir lakin orta vadede bu türlü bir tesir çok mümkün gözükmüyor. Amerika’da “kaçak” pozisyonda tanım edilen göçmenlerin ederi meblağı siz deyin ki 20 milyon. Amerika’nın toplam nüfusunu göz önüne alalım; toplam nüfus içinde 20 milyon insanın Amerika’nın siyasi istikrarlarını, kültürel yapısını altüst etmesi falan mümkün olamaz.
Batı’da göç sorununa dair yazılan çizilenler sanırım toplumsal bilim araştırmaları içerisinde en çoğunlukta olan kategori. Uzun yıllardır bu literatürü okudum. Göç ne bağlamda tartışılıyor diye bakarsanız Batı’daki siyasi tesiri, kültürel yapısına tesiri, üçüncü sırada da iktisadi tesiri bahis ediliyor. Burada şöyle bir şey var. Göçmenlerin Batı’nın siyasi ve kültürel yapısını dönüştüreceğine dair bilhassa dehşet yaratılıyor. Niçin bu türlü bir endişe yaratılıyor derseniz… Onlara karşı bir reaksiyon oluşturuluyor ki bu beşerler kalıcı yerleşime geçmesin, bunun yolu açılmasın. Geçen geçti yani eski göçmenler aslında oralardalar lakin bundan sonra Avrupa kalıcı göçmen istemiyor lakin göçmen emeği istiyor. Ondan da vazgeçemiyor. Göçmen emeği Batılı ülkeler için vazgeçilmez bir emek kaynağı.
Kimin ne vakit göçmen olacağı da hiç aşikâr değil bir yandan.
Evet, hiç muhakkak değil.
Gazete Duvar
