Türkiye’nin en değerli tabiat, kültür ve turizm alanları maden faaliyetleri nedeniyle tehlike altındı. Temmuz ayında birinci olarak Kaz Dağları Raporu’nu paylaşan TEMA Vakfı akabinde Muğla ve Artvin raporlarını kamuoyu ile paylaştı. Büyük yankı uyandıran bu raporlara nazaran, Kaz Dağları ve yöresinin yüzde 79’u, Muğla’nın %59’u, Artvin’in ise %71’i maden ruhsatlı. Maden mevzuatının ülke genelinde yarattığı tehdidi ortaya koyabilmek için çalışmalarına devam edecek olan TEMA Vakfı’nın İdare Heyeti Lideri Deniz Ataç sorularımızı yanıtladı.
Son yaptığınız çalışmalar, kamuoyunda çok ilgi uyandırdı; Çanakkale, Muğla ve Artvin’de maden için ruhsat verilen alanların oranlarını yayınladınız. Öncelikle bu çalışmaları nasıl yaptığınızı anlatabilir misiniz?
TEMA Vakfı olarak yaptığımız bu çalışmalardaki maksadımız; maden ruhsatlarının, bulunduğu bölgeyle ilgisini ortaya koymaktır. Maden için ruhsat verilen alanları bulundukları kentlerin haritalarında görmek için gerçekleştirdiğimiz çalışmaları, Maden Petrol Arama Genel Müdürlüğü’nün sunduğu ruhsat datalarını ve bölgelerin arazi kullanım özelliklerini bir ortada kıymetlendirerek ortaya çıkarıyoruz. Maden Petrol Arama Genel Müdürlüğü’nden alınan bu bilgilerin fiyata tabi olması çalışmalarımızı zorlaştırıyor. Çünkü her vatandaşın yaşadığı coğrafyanın nasıl planlandığı ve bununla birlikte coğrafyasını nasıl bir mukadderatın beklediği hakkında bilgi sahibi olması, hukuken garanti altına alınmış temel haklarındandır. Bilgilerin fiyatlı olması bu temel hakka erişimi sonlar niteliktedir.
Deniz Ataç ‘KORUMA STATÜSÜ BULUNMUYOR’
Ortaya çıkan tablodaki sayılar hakikaten ürkütücü? Ülkemiz açısından siz bu süreci nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ülkemizin tabiat alanları, ziraî üretimi ve yörelerin kadim kültürleri bakımından tasa verici bir tablo ile karşı karşıyayız. Bu tabloyu büyük oranda mevcut Maden Kanunu’nun oluşturduğunu söylemek mümkündür. Maden Kanunu, 2001 yılından itibaren toplam 21 defa değiştirilmiş ve maalesef yapılan her değişiklikle daha fazla tarım alanı, mera, doğal alan ve su havzası madencilik faaliyetlerine açık hale getirilmiştir. Bu alanlar, ömrün devamlılığı için vazgeçilmezdir. Fakat bugün Türkiye’de bu değerli varlıkları kanunlarla madencilik faaliyetlerinden koruyan bir müdafaa statüsü bulunmamaktadır. Bu sebeple ülkemizin milyonlarca yılda oluşmuş, az canlı çeşitleri (flora ve fauna) ile dünyada eşi gibisi olmayan doğal alanları maden ruhsatlarının tehdidi altındadır.
Bu tabloyu sırf Maden Kanunu’nun oluşturduğunu söylemek eksik olacaktır. Gerçekten Orman Kanunu, Toprak Müdafaa ve Arazi Kullanım Kanunu ve Mera Kanunu da Maden Kanunu’na paralel olarak değişmiştir. Her değişiklikle, ülkemizin tabiat alanlarında madencilik yapılması daha kolay hale gelmiştir.
ORMANLIK ALANLARDAKİ TEHLİKE
Ormanlık alanlarda ya da korunması gereken alanlarda da maden müsaadeleri veriliyor mu? Bunların oranları nasıl?
Madencilik faaliyetlerinde, ormanları ve korunan alanları farklı formda kıymetlendirmek gerekmektedir. Devlet ormanı olarak isimlendirilen ve orman alanı olarak belirlenmiş fakat rastgele bir muhafaza statüsüne sahip olmayan ormanlarda, madencilik faaliyetleri yürütebilmek mümkündür. Bunun için, ilgili Orman Müdürlüğü’ne gerekli evraklar doldurularak iletilir ve Orman Müdürlüğü’nden gerekli müsaadeler alınır. Bu durum; ormanları, madencilik faaliyetleri için kolay ulaşılabilir hale getirmektedir. Ormanlara yönelik rastgele bir müdafaa olmadığından tüm müdafaa süreçleri; şayet proje Çevresel Tesir Kıymetlendirme (ÇED) sürecine tabi ise ÇED’e bırakılmaktadır.
Bununla birlikte, projelerin ÇED süreçlerinde gerekli asıllar belirlenerek ya da Cumhurbaşkanlığı müsaadesine bağlı olarak farklı muhafaza statüsüne sahip müdafaa alanlarında da madencilik faaliyetleri yürütülmektedir. Örneğin, TEMA Vakfı olarak şimdiye dek gerçekleştirdiğimiz çalışmalardan elde ettiğimiz bilgilere nazaran; bir ya da birden fazla muhafaza statüsü ile korunan alanların Kaz Dağları’nda %55’i, Muğla’da %57’si ve Artvin’de %47’si madencilik faaliyetleri için ruhsatlı haldedir.
Öbür vilayetler için de bu projeleriniz devam edecek mi?
Ülkemizin maden ruhsatları ile ilgili genel tablosunu çıkarabilmek emeli ile çalışmalarımızı sürdüreceğiz. Lakin gerek çalışmaların maliyetli olması gerekse dataya ulaşma sürecinin yeteri kadar şeffaf olmaması sebepleriyle çalışmalarımızı öncelikle madencilik faaliyetlerinde öne çıkan vilayetlerimiz için sürdürmeyi planlıyoruz.
‘MADEN ALANLARI ARTACAK’
Genel olarak son vakitlerde maden ruhsatı verilen alanların artmasını neye bağlıyorsunuz?
Mevcut maden siyasetlerinde; ziraî üretimin, insan sıhhatinin, turizmin ya da kadim kültürel pahaların ön planda tutulduğunu söylemek mümkün değildir. Bu siyasetler daha fazla; ayrıntılı planlama, uzun periyotlu projeksiyonlar yapılmadan, gelecek nesillerin hakları gözetilmeden sürdürülmektedir. Bu türlü bir anlayışla devam edildiği sürece maden alanları artacaktır. Örneğin, Çanakkale, ülkemizin, ziraî üretimi ve doğal varlıklarıyla öne çıkan; birebir vakitte iklim değişikliğinin tesirleri sebebiyle kuraklık çeken bir vilayetidir. Tüm bunlara karşın, bugün Çanakkale’de neredeyse birbiriyle yan yana birden fazla altın madeni projesi mevcuttur ve bu sayı artacaktır.
Bu alanların hepsinde maden çalışması yapılırsa günümüz ve geleceğimiz açısından nasıl bir sonuç ortaya çıkacak? Nasıl bir yazgı bizi bekliyor?
Öncelikle, madencilik faaliyetlerinin tabiata ve hayat alanlarına her şartta tesiri vardır. Bu tesir, madenin kümesine nazaran değişmektedir. TEMA Vakfı olarak, bu alandaki çalışmalarımızı dördüncü küme kömür ve metalik madenciliğe ağırlaştırıyoruz. Bu kümesi çalışmamızın nedeni; dördüncü kümedeki madenlerin çok geniş ruhsat alanlarına gereksinim duymaları, pek birçoklarının kimyasal metotlarla üretim yapmaları, bilhassa bu kümeye giren madenlerin su varlıkları üzerinde ağır baskı yaratmalarıdır. Münasebetiyle bu maden kümesinin yarattığı tabiat yıkımlarının geri dönülmez ve büyük olmasıdır. Öbür bir sözle, bu kümede yer alan maden cinsleri, çok geniş alanlarda faaliyet göstermekte ve üretim sırasında ağır su tüketimi ve kirlilik yaratmaktadır. Metalik madencilikte ise bilhassa lifli madenciliğin hem doğal varlıklar hem de insan sıhhati için bedeli epeyce ağır olmaktadır.
Madencilik faaliyetlerinin görülen birinci tesiri, geniş ekosistem/doğa alanı kaybıdır. Ekosistem, insan vücudu üzere düşünülebilir. İnsan bedeninin her kesiminin birbiriyle ahenk içinde çalışması sonucu, vücut de sağlıklı bir formda var olmaktadır. Tabiatın sistemi de tıpkı bu halde işlemektedir. Tabiat; toprağıyla, suyuyla, üzerinde yaşayan canlıları ile bir bütündür ve bu bütün lakin ahenk içinde çalıştığında var olabilir. Bu sistemlerin kurulması milyonlarca yıl alır. Örneğin, maden faaliyetleriyle tahrip olan bir alanda taşınan toprağın üstüne fidan dikilerek Kaz Dağları ekosistemi eski haline getirilemez. Kaz Dağları’nın toprağı, toprağın içinde yaşayan canlıları, üzerindeki endemik çeşitleri ile kendine has milyonlarca yıllık bir kıssası vardır. Bu ekosistem, milyonlarca yıl içinde birçok sıcak ve soğuk periyot görmüştür; eteklerindeki suyun akışı, denizinin kıyıları değişmiştir. Kaz Dağları’nı bu kadar özel hale getiren yaşadığı tüm bu değişimlerdir. Madencilik faaliyetlerinde ise evvel toprağın üzerinde oluşmuş doğal ömür, akabinde o doğal ömrün temelini oluşturan toprak sıyrılmaktadır. Bu durumda, artık ahenkle çalışan bir ekosistemden kelam etmek mümkün olmamaktadır. Madencilik faaliyetleri sebebiyle ahenkle çalışan sistemde büyük bir yara açılmaktadır. Bu kadar çok yaranın, tıpkı anda bir coğrafyada açılması; kendine has niteliklere sahip o ekosistemin ve oradaki doğal ömrün kaybedilmesi manasını taşımaktadır.
‘KABUL ETMEK İSTEMİYORUZ’
Değinilmesi gereken bir öteki nokta ise; Türkiye’nin bir Akdeniz Havzası ülkesi olması sebebiyle iklim krizinin tesirlerinin en çok hissedileceği ülkelerden biri olmasıdır. Daha önce belirttiğimiz üzere, madencilik faaliyetleri değerli oranda su tüketimine neden olmaktadır. Bugün madencilik faaliyetleri için madenlere su tahsis edilmektedir. Ama bölge insanları susuzluk çekmekte; geçmişte ulaşabildikleri kaynak sularına bugün fakat tankerlerin içme ve kullanma suyu taşımaları ile erişebilmektedirler.
Son olarak bilhassa metalik madencilikte en değerli meselelerden biri ağır metal kirliliğidir. Bu kirlilik hem liçlemeden hem de atık toprak ve kayaçların yüzey üstüne çıkarılmasından kaynaklanmaktadır. Ülkemizde yapılan bilimsel çalışmalar ve havza planlarına düşülen notlar, bilhassa metalik madencilik yapılan alanlarda yüksek ağır metal oranlarına dikkat çekmektedir.
Sonuç olarak, bahsedilen formül ve hallerde devam eden maden siyasetleri sebebiyle; coğrafyamızı ağır ekosistem kayıpları, ziraî eser kayıpları, su yoksunluğu, canlı cins çeşitliliği ve yaban hayatı kayıpları ve sıhhat problemleri beklemektedir. TEMA Vakfı olarak bu türlü bir yazgısı kabul etmek istemiyoruz.
Ülke idaresinin nasıl bir maden siyaseti yürütmesini tavsiye edersiniz?
Bugün tüm insanlığı tehdit eden, hayat pratiklerini bütünüyle değiştiren COVID 19 salgınının doğal alanların kaybı ile ilgisi, birçok bilimsel çalışmada ortaya konmuştur. Üstelik iklim krizinin COVID 19 salgınından çok daha önemli bir sorun olduğu her gün dünya kamuoyunda ısrarla lisana getirilmektedir. Bu bilimsel bilgilerden yararlanmalı ve ülke olarak başta toprak olmak üzere tüm doğal varlıklarımıza muhafaza şuuruyla sahip çıkmalıyız.
Ülkelerin karbon salım azaltma amaçlarını konuştuğu, Avrupa’nın “Yeşil Mutabakatı” uygulamaya koyduğu bir dünyada, kömür madenciliği; doğal ömrün, ziraî üretimin ve su varlığının yaşamsal kıymetinin güçlü bir formda anlaşıldığı bir devirde, liçli madencilik faaliyetleri gündemimizde yer almamalıdır. Bu sebeplerle, öncelikle kömür madenciliği ve liçli madencilik uygulamalarından vazgeçilmesi için harekete geçilmelidir. Geri kalan madencilik çeşitleri için; madenciliğin nerede ve nasıl yapılacağını tartışan, planlayan, bu planlamaları yaparken bilimsel bilgilere dayanarak kararlar alan bir anlayışa gereksinim vardır. Kamu sıhhatini, hayat hakkını, ekosistem haklarını temel alan bir kamu faydası anlayışı ile hareket edilmelidir. Madencilik faaliyetlerinin; projelendirme, uygulama ve sonrası süreçlerde şeffaf, izlenebilir ve kontrollerin hakikat ve faal yapıldığı bir anlayışla sürdürülmesi talep edilmelidir.
Birebir vakitte mevcut madencilik anlayışının tekrar kıymetlendirilmesi gerekmektedir. “En bedelli doğal varlıklarımızı feda ederek, toprağı alt üst ederek yerin altından madenleri çıkarmaya bedel mi?” sorusunun sorulması gerekmektedir. Yerin altından çok yerin üzerinde geri dönüştürülmeyi bekleyen elektronik atıklar üzere pahalı ham unsurları içeren atıkların, yanlışsız bir halde yönetilmesi ve dönüştürülmesi hemen düşünülmelidir. Atık azaltan, dönüştüren ve doğal varlıkların korunmasına katkı sunan uygulamalar teşvik edilmelidir. (Örneğin Belçika’da metallerin geri kazanılması ve geri dönüştürülmesine odaklanan bir şirket 2019 yılında yalnızca bu iş ile 11 bin 100 kişiyi istihdam ederken 3,4 milyar euro ciro yaratabilmektir.)
‘UMUT DAİMA BİZİMLE’
TEMA Vakfı’nın sloganı, “Umut Yeşertiyoruz”. Bütün bunlara bakınca sahiden umudumuzu yeşertecek bir durum var mı?
Hayatın olduğu her yerde her vakit umut da vardır. İnsanlık bugüne kadar elde ettiği tüm hakları hak talepleri yaparak kazanmıştır ve tıpkı durum ekosistem hakları ve gelecek kuşakların hakları için de geçerli olacaktır. TEMA Vakfı olarak bunu biliyor; bilime ve bilimsel bilgiyle hukuk temelli hareket etmenin gücüne inanıyoruz. Hayatlarımızın tabiata bağlı olduğunu, insan ömrünün lakin tabiattan yana olduğumuz sürece devam edebileceğini biliyoruz. TEMA Vakfı olarak bugüne kadar elde ettiğimiz muvaffakiyetlerin arkasında da bu yaklaşım vardır. Umut daima bizimle…
Gazete Duvar
