Piyanist, bestekar, soprano, müzik terapisti Renan Koen’in ‘Pozitif Direnç’ isimli kitabı geçtiğimiz günlerde Müşahede Yayınevi tarafından yayımlandı. Koen’in, Auschwitz’te hayatını kaybetmiş atalarına adadığı kitap, Theresienstadt (Terezin) Getto ve Toplama Kampı’nı odak noktasına alıyor. Bu topraklardan Avrupa’ya göç etmiş ve evraklarında “Müslüman” yazmasına karşın yeniden de Theresienstadt’a hapsedilen İstanbul ve Edirne doğumlu Musevilerin Holokost’u yaşadıklarına dair tarihi dokümanlar ile, bestekar ve müzik eleştirmeni Viktor Ullmann’ın Theresienstadt’ta yazdığı 20 müzik kritiği, toplu hâlde birinci kez bu kitapta yer alıyor.
Renan Koen’in bir müzik terapisti olarak tasarladığı ve hâlihazırda gençlerle sürdürdüğü “Holokost Gerçekliği ile Müspet Direnç” eğitimleri, gençlerin kendi yetenekleri doğrultusunda sonunda eser verdikleri “March of the Music” öğrenci hareketi ve bireylerin kendi tınılarını ve toplumdaki tınılarını anlayıp gerçekleştirebilecekleri ‘Pozitif Direnç’ metodu kitabın ana eksenini oluşturuyor. Renan Koen ile Terezin’i, Terezin’in bestecilerini konuştuk.
Çekoslovakya’nın Terezin kentinde, toplama kampında tutulan bestekarların yapıtlarını Türkiye’de seslendiren birinci sanatçısınız. Uzun yıllardır bu mevzu üstüne çalıştığınızı biliyoruz. Bu çalışmalardan yola çıkarak bir de kitap yazdınız. Sizi bu türlü bir kitap hazırlamaya yönelten şartlar nelerdi? Böylesine kapsamlı bir çalışmayı ne kadar müddette tamamladınız?
Öncelikle Terezin bestecilerini ve Terezin’de yapılmış müzik üretimini, konserleri, her yaştan ömür koşullarını, çok daha geniş kapsamlı ele almak isterken, Holokost’ta yaşanmış öbür kimi tanıklıklara da yer vermek istedim. Holokost’u daha iyi anlamak için, asırlar içinde Holokost’u hazırlayan nedenleri bilmek gerekiyor. Bu bakımdan, “Yahudi Karşıtlığı” ile başlayan ötekileştirmenin nasıl bir nefrete ve akabinde topluca yok etme kararına ve uygulamasına kadar gittiğine yer verdim. Holokost eşsiz bir felaket elbet ki ancak maalesef ötekileştirme ve nefret günümüzde din, lisan, ırk demeden, irili ufaklı bütün toplumların başında bir hastalık olarak devam ediyor.
Bana nazaran bunu aşmanın dermanı, kişinin kendi öz bedelini bilmesinden geçiyor. Öz kıymetin bilinmesi de, kişinin kendi yeteneklerinin keşfedilmesi, hayattaki yaratma kabiliyetinin geliştirilmesi ve istikrarlı bir formda kendi yolunda giderken aslında kendisinin ve kendisi dışındaki herkesin biricik olduğunu bilmesinden geçiyor. Küçük-büyük bütün sorunlar bireylerin bu dünyada kapladığı alanın tam tanımlamamasından kaynaklanıyor. Bu natürel hem ferdi hem de toplumsal olarak önemli bir acı. Kitap, çok uzun yıllar süren araştırmalarımın, konserlerimin, tekrar uzun yıllara yayılmış olan “survivorlar” ve aileleri ile tanışıklığımın ve müzisyenliğimin yanı sıra yıllardır sürdürdüğüm müzik terapistliğimin bir eseridir.
March of the Music 2019, Caner Yazıcı, Nurullah Ejder, Hikaye Üçgüler, Elcil Gürel Göçtü, Theresienstadt Hapishanesi’nde. Terezin bestekarları ile müsabaka anınızı hatırlıyor musunuz? Neler hissettiniz? Yapıtları yorumlamaya hazırlanırken nasıl bir hazırlık süreci geçirdiniz?
Bu müsabaka anı benim hiç unutamadığım bir an! Çok değerli, çok büyük bir emaneti elimde tutuyordum. Karma karışık hisler hissettim, çok ağır duygular… Çabucak sonrasında bir hafta kadar çok hasta oldum, hatta konserim vardı, 38 derece ateşle çıktım o konsere! Ben Theresienstadt yapıtlarını çalışmaya başladığım vakit şimdi dünyada pek çalınmış örneği yoktu. Münasebetiyle, eserler ve ben baş başa kaldık. Aslında bir klasik müzik yorumcusu olarak bestekarın yazdığından milim dışarı çıkmama yaklaşımım var elbette ki lakin bu yapıtların duygusal kısmı çok ağır olduğu için benim algıladığım üzere yorumlamaktan çok kaçındım. Bu yüzden, günlerce diğer hiçbir şey yapmadan tahliller yaptım. Bu tahlillerin çıkarımlarını, Avrupa ve Amerika’da Theresienstadt bestekarları konusunda uzmanlaşmış müzikologlar ile gerek sunduğum bildirilerde, gerekse yaptığımız özel sohbetlerde ortaya koydum. Hem onlar hem de Theresienstadt survivorları ve çocukları çıkarımlarımı onayladılar.
Bu bahiste Amerika’da yaşadığım bir anıyı paylaşmak istiyorum. 2015 yılında “Holokost’u Anma/Uykudan Önce” ismi altında Theresienstadt bestekarlarına yer verdiğim albümümü çıkarmamı takiben, 2016 yılında Los Angeles’ta gerçekleşen bir sempozyuma davet edildim. ‘The Ziering -Conlon Initiative for Recovered Voices’ isimli bu sempozyum, uzun yıllar Terezin bestecilerini çalışmış olan Orkestra Şef Conlon’un teşebbüsü ile, Colborn Üniversitesi’nde süregelen tıpkı bahisli eğitime bağlı olarak yapılıyor. “Holokost’u Anma/Uykudan Önce” isimli albümümde, Theresienstadt bestekarlarının ömür hikayelerini, OREL Foundation ve öbür yerlerde yayınlanmış makaleleri ile çeşitli müzikologlardan müsaadelerini alarak kendi lisanlarında yer verip ve bir de Türkçe çevirilerini yapınca, kelam konusu eğitimin idare konseyi beni sempozyuma, anlatımlı-konserimi vermem için davet etti. Sempozyumda, bir müzisyen olarak Gideon Klein ve Viktor Ullmann’ın yapıtlarından yaptığım çıkarımlarım ile, bir müzik terapisti olarak Terezin bestekarlarının yapıtlarının yanı sıra günümüze getirdikleri ikramdan bahsettim. Bu ikram benim tabirimle ‘Pozitif Direnç’ti. Viktor Ullmann’ın 7 numaralı Piyano Sonatı’nın son kısmında kullandığı ögelerden bahsederken, bu kısmın Majör kısmında, bence bestekar “Her şeyimi alabilirsiniz fakat müziğimi asla, ben Müspet olarak Direniyorum” demek istemiş, diye bildirimi sundum. Salon hınca hınç dolu, bu işi bilen tüm müzikologlar ülkenin dört bir yanından ve Avrupa’dan gelmiş. Birinci sefer böylesine bir ortamda bu bildirimi sunuyorum, dizlerim titriyor… Sahneden indiğimde Şef James Conlon, gözleri dolu bir biçimde beni ayakta karşılayarak, “Ne kadar gerçek bir şey bulduğunu varsayım bile edemezsin. Bu kısmı bir gün orkestra ile çaldıktan sonra, bir hanımefendi yanıma yaklaştı ve ‘Annem Theresienstadt survivor’u. Bestekarlar, Nazi subayları anlamasın diye yapıtları şifrelemek için, içlerine Çek halk müzikleri yerleştirmişler. Bu çaldığınız yapıtın içinde müspet olarak direniyorum manasına gelen Çekçe bir halk müziği var’ dedi” diye anlattı. Hanımefendi sonraki gün Çekçe müziğin notasını yazıp Sir Conlon’a vermiş, Conlon da sonraki gün bana o el yazısını ve Ullmann’ın el yazmasını ikram olarak getirdi. Doğal çok duygulanmış bir şekilde…
March of the Music 2019, Hikaye Üçgüler, Nurullah Ejder, Caner Yazıcı, Elcil Gürel Göçtü, Renan Koen, survivor Doris Grozdanovičová. Daha evvel bir halk müziğinde dillendirilse de kavram olarak ‘Pozitif Direnç’ size ilişkin. Hangi ögelerden oluşuyor?
‘Pozitif Direnç’ kavramı, üç ana ögenin bir ortaya gelmesinden oluşuyor: Birinci öge “kararlılık”, ikinci öge “yaratıcılık”, üçüncü ana öge ise “toplumsal misyon bilinci”. Yaratıcılıklarını kararlılıkla kullanan Teresienstadt bestekarları; kendilerini tehlikeye atarak, savaşlar, toplumsal ayrımcılık, zulümler için çok önemli hareketler yapmış olan öteki kaçları üzere, ‘Pozitif Direnç’lerini gerçekleştirirken, toplumsal vazife şuurunu de daima hatırlamışlar. Orada olanları gelecek kuşaklara aktarabilmek gayesiyle, bestelerinin içine şifreler koymuşlar. Bu şifrelemeyi çoklukla dini müzik metinleri, halk müzikleri aracılığı ve diğer müzik yapıları ile yapmışlar. Üstelik bütün bunları kurban psikolojisine hiç düşmeden yapmışlar!
Olumlu Direnç Metodu ise, kapsayıcı ve kapsamlı bir metod. Kişisel ve toplumsal barış için bir teklif.
Olumlu Direnç, Renan Koen, Müşahede Yayınevi, 2021. Holokost’un tekrarlanmasını, inkâr edilmesini ve unutulmasını engellemek için pek çok çalışma yapıldı. Anı kitapları, araştırmalar, romanlar yazıldı; belgeseller, sinemalar çekildi. Tiyatro oyunları sahnelendi, müzik yapıtları bestelendi; hayatta kalanların tanıklıkları dinlendi, araştırma merkezleri, müzeler açıldı. Pekala, Türkiye toplumu Holokost’a ilgi duyuyor mu? “March of the Music” çalışmanız bu sancılı geçmişle yüzleşmede bir referans noktası olarak alınabilir mi? Bu projenin kapsamı nedir?
Holokost, unutulmaması ve unutturulmaması gereken bir vahşet. Dünyada hiç kimse bir defa daha böylesine bir vahşeti yaşamamalı. Türkiye’de de bu hususta, günden güne artan çok değerli çalışmalar yapılıyor. “March of the Music” öğrenci hareketini 2016 yılında oluşturdum. March of the Music yurt içi ve yurt dışında “Holokost Gerçekliği ile Olumlu Direnç” eğitimimi alan öğrencilerin katılmaya hak kazandıkları bir seyahattir. Bu seyahatte, savaştaki ismi ile Theresienstadt, şimdiki ismi ile Terezin kentine gidiyoruz. Bu seyahatin öğrencilere koyduğum tek bir kaidesi var, o da seyahatten sonra hissettikleri ve tecrübeleri ile ilgili bir eser vermeleri. Yetenekleri, aldıkları eğitim yahut istekleri her ne taraftaysa bu eserleri yaratıyorlar. Verdikleri bu eserlerini tamamlamalarını takiben dünyada çalınmasını, yayınlanmasını, basılmasını sağlıyorum. Zira benim için içimizdeki üretici ve yaratıcı ruh ile tanışmak ve onu canlı tutmak, kendi özgün tınımızı bulmak, barışın esas kaidesi.
Seyahat, birebir vakitte ortağı olduğum “Gustav Mahler: Everlasting Hope / Terezin Composers” Vakfı’nın düzenlediği müzik şenliğinin bünyesinde gerçekleşiyor. Birebir vakitte benim de konser verdiğim bu şenlik, birçok müzisyen ve müzikolog ağırlıyor. Şenlik içinde hem konserlere hem de derslere katılıyoruz. Şenlik programının dışında, gençleri Terezin’de; bu şiddet dolu tarihin geçtiği yerlerde dolaştırıyorum. Getto’da kalan tutsakların kaldıkları barak’larda kalıyoruz. Orada kalmak bile başlı başına bir tecrübe. Ben şahsen orada kaldığım gecelerde hiçbir vakit uyuyamıyorum. Şenlik komitesi ve benim tarafımdan, yalnızca bu seyahatin gençlerine özel düzenlenen kısmı ise, Theresienstadt’tan savaş bittiği için kurtulabilen bir survivor ile tanışma toplantısıdır. Gençlerle uzun uzun ortamızda tartışıp sorular hazırlıyoruz ve bu soruları, survivor’a sorma imkânı buluyorlar.
Gençlerle Terezin’e yaptığınız seyahat onları nasıl etkiledi? Gözlemlerinizi, tecrübelerinizi aktarır mısınız?
March of the Music programına bütün gençler katılabiliyor. Hangi alana yetenekliler ve hangi alanda zati ilerlemişlerse o alanlarda eser veriyorlar. Önümüzdeki günlerde, içinde hepsinin eserlerinin olduğu March of the Music albümümüz Lila Müzik etiketi ile dijital raflarda yerini alacak. Bu eserin ortaya çıkması, öğrenciler ve benim için duygusu çok ağır bir durum.
Öğrenciler, Terezin’de çok ağır anlar yaşıyorlar. Her ne kadar tarihi bilseler de orada olmak evvel onlara bir şok yaşatıyor. Bu yoğunluklarının çözülmesi eserleri ile birlikte oluyor, vakit içinde…Yaratımla dönüşüm bu seyahat sonrasında çok değerli bir rol oynuyor. March of the Music gezimizdeki, fizikî ve duygusal olarak ağır programın içerisinde, eser yaratma sürecine de daima birlikte, Terezin’de başlıyoruz. Bir kişinin yaratacağı eserin tartışılmasına, birlikte katıldığımız Yaratım Süreci Paylaşımı toplantılarımız ile başlıyoruz. Doğal bu tartışmaların kimi kuralları var. Lakin şimdiye kadar öğrencilerle yaşadığım deneyimlerin hiçbirinde bu kuralları hatırlatma gereksiniminde olmadım. Şimdiki gençler bir kusursuz. Onların sayesinde geleceğe, bir gün bırakacağım dünyaya çok daha umut dolu bakabiliyorum.
March of the Music 2018, Engin Çetin ve Akın Kilis, Theresienstadt Hapishanesi’nde. “March of the Music” çalışmasına katılan gençler Türkiye’nin geçmişindeki başka güç mevzularla yüzleşme konusunda nasıl bir hal sergiliyor?
Öncelikle, Holokost Gerçekliği ile Olumlu Direnç eğitimi ile başlayıp March of the Music seyahat tecrübesi ile ve daha sonra eser verme etabında içerisinde gelişen süreçte öğrenciler iç ve dış dünyalarında bir dolu farklı yerden geçiyorlar. Özelikle kalıcı bir eser gerçekleştirdikten sonra daha farklı bir yerden de geçmiş oldular. Görüldüklerini ve duyulduklarını hissetme, yaratıcılıkları ile birleşince sahiden çok farklı dönüşümler yaşadılar, yaşıyorlar… Benim onlarda gözlemlediğim en çarpıcı şey ise -olumlu anlamda- yaşama daha sağlam olmaları.
Farklı coğrafyalarda buna benzeri bir çalışma var mı? Ortak çalışmalar yapıyor musunuz?
Şimdi benzeri bir çalışmaya rastlamadım.
Çok ağır çalışmanıza karşın yeni projeler içinde yer almaktan da memnunluk duyuyorsunuz… Tasarılarınız neler?
Geçmişten getirdiğim projelerim, konserlerim hala sürmekte. Bunun yanı sıra, March of the Music öğrencilerini de kapsayan çok değerli bir konser için çalışmaktayım. Ayrıyeten, yeniden yıllardır üzerinde çalıştığım bir kültürel miras ortaya çıkmak üzere. “Müzik terapi” kitabım üzerinde çalışıyorum. Kontrabas sanatkarı değerli dostum Onur Özkaya ile yeni bir albüm üzerinde çalışıyoruz. Lodz Gettosu üzerinde çok değerli bir tez yazmış olan viyola sanatkarı pahalı Bilgütay Kaan Öztürk ile bir konser seyahatine çıkma niyetimiz var. Bütün bunların dışında ben iflah olmaz bir öğrenciyim. Tarih, psikoloji, müzik terapi, müzik hususlarında çok farklı açılardan eğitim almaya devam ediyorum. Bu sebeple ne vakit yeni bir proje çıkacağı da hiç aşikâr olmuyor !
Gazete Duvar
