Mehmet Özkan Yıldırım
Toplumsal medyanın seçim çalışmalarından seçimlerin sonucuna, boşanmalardan evliliğe, üretimden tüketime kadar pek çok noktada hayat pratiklerimizi etkilediği/şekillendirdiği artık tartışma götürmez bir gerçek. Ancak gerçek bununla hudutlu değil. Pek çok boyutu mevcut toplumsal medya mefhumunun. Bunları tartışmaya Netflix’in son devir belgesellerinden biri olan “The Social Dilemma” (Sosyal İkilem) üzerinden tartışmayı deneyeceğiz bu yazıda. Toplumsal bilimlerde epeydir tartışılan fakat Türkiye’de üzerinde pek durulmayan dikkat iktisadı (attention economy) kavramıyla sıkıntıyı ele alarak, daha çok dikkatin nasıl sermayeye dönüştüğünü tartışacağız.
Belgesel sinema, toplumsal ağların bireyler üzerindeki olumsuz tesirlerini, pek çok olumsuz tesirin üreticisi olmuş, toplumsal ağ platformlarında çalışmış “uzmanların” eşliğinde sunarak, toplumsal medyanın bireylerin ömürlerini nasıl ele geçirdiğini, Silikon Vadisi’nin art bahçesinde nelerin döndüğünü ele alıyor. Toplumsal ağ şirketlerinde üst seviyede çalışmış olan bu uzmanlar -bir gün nasıl olmuşsa bir şuur yarılması gerçekleşmiş!- “etik meseleler”den ötürü işten ayrıldıklarını lisana getiriyor. Ama bu alanındaki “uzmanların” etik sorununu kaygı edinip işten ayrılmalarını bir sermayeye dönüştürdüğü de bir gerçeklik olarak duruyor karşımızda. Bunu akılda tutarak başlamak yararlı olacaktır çünkü dikkati bir sermaye haline getiren toplumsal medya şirketleri üzere –ki yaratıcıları bu uzmanlar- işten ayrılanlar da bu vurguyu bir sermaye haline getirmekteler.
Düzgün de pekala dikkatten bahsettiğimizde tam tamına neyden bahsetmekteyiz, bahsettiğimiz şey neye tekabül etmekte? Beşere dair olandan yola çıkalım. İnsan zihni sınırsız bir bilgi sürece kapasitesine sahip olsa da bu, işlenen her bilginin bir şeye tekabül ettiği manasına gelmiyor. İnsanın fizikî olarak sonlu hareket kabiliyeti kelam konusu ve bu, gözlerini tıpkı anda bir yere çevirebilmesine, bir tarafa hareket edebilmesine imkan sağlıyor. Böylelikle sonlu bir şeylerden bahsetmiş oluyoruz. Dikkat çekilmek istenen şeyler ise bağlantı teknolojilerinin hayatımıza eşlik etmesiyle sınırsız bir noktaya varmış, pek çok mahzuru de ortaya çıkarmıştır. Münasebetiyle bir pahası var dikkatin ve sınırlı-sınırsız ikilemi bizi bir iktisada göndermekte.
Bu alanda epey tartışılan husus var. İktisattan edebiyata, bağlantıdan gündelik hayata kadar yeni olmayan bir tartışma kelam konusu. Lakin dikkat iktisadı ile esasen dikkatin kıtlığı ve enformasyonun bolluğu, enformasyonun yarattığı tahribat, değişim, dönüşüm üzerinde durulmakta(1). Hakikaten “The Social Dilemma”da gördüğümüz, duyduğumuz ve yabancı olmadığımız durum bu. Bu alanda yapılan çalışmalarda bilhassa enformasyon zengini ekonomilerde bireylerin yanlışsız enformasyonu seçmekte ve faydalı bir biçimde kullanmakta yetersiz kaldığı görülüyor. Ya da şöyle tabir edelim: Enformasyonun bolluğu dikkat fakirliği yaratmakta, yoksunluğa ve yoksulluğa karşılık gelmekte. Hasebiyle dikkat iktisadı üzerine yazanlar da bundan hareketle, dikkatin bugün en kıt kaynaklardan biri olduğunu dile getiriyor. Çalışmalarında enformasyon, gayri maddi emek süreçleri ve sermaye bağlantısı üzerinde duran Terranova’nın da belirttiği üzere, bunda enformasyonun meta pahası kazanmasının değerli bir tesiri var(2). Enformasyonun gelişimi ve genişleme alanı bulması, uzunca bir müddet teknolojiyle daha fazla enformasyonun bireylere nasıl ulaştırılabileceği sorusunu kıymetli kılsa da sonraları bu istek farklı noktalara evrilmiştir. Enformasyon bolluğunun yarattığı dikkat eksikliği nedeniyle, dikkat yönetilmesi gereken bir kaynağa dönüşmüştür. Bunun içinse artan oranda enformasyon yerine, gerçek vakitte yanlışsız enformasyon üzere bir slogan doğmuştur. Goldhaber, dikkat iktisadının internetin baskın iktisadı olduğunu ve tüm topluma yayıldığını öne sürerken, bu iktisadın temel motivasyonunun yalnızca maddi mallara yönelik bir artış dileğini değil, az bir meta olan insan dikkatinin artışını temel aldığını belirtmekte(3). Hakikaten bu alanda dikkati sermaye için artı kıymet yaratmanın bir formülü olarak kullanan şirketlere baktığımızda global ölçekte en geniş dolanım ağına ulaşan şirketleri görürüz(4). Münasebetiyle dikkat yalnızca bir meta değil, sermaye üreten, sermayenin bir hareketle karşılık bulduğu, metaları deveran ağına soktuğu bir şeydir de. Dikkatin meta haline gelmesi, hatta kıt bulunan bir kaynak fonksiyonu görmesi onu sermayenin gözünde bulunmaz bir nimete dönüştürmüş durumda. Daima bir halde kıt olanı tavlamak, kıt olana yönelik çalışmak ve ondan bir gelir elde etmek için orijinal araçlarla her gün bireylerin davranışları üzerinde çalışan bu şirketlerin çıkış argümanı hâkim söyleme nazaran çok iyimser olsa da sıkıntı hiç de iyimser bir yerden bakabileceğimiz üzere durmuyor. Gözün ve kulağın alanına giren her şey sermaye birikim sürecine dâhil ediliyor.
“The Social Dilemma” belgeselinde, Facebook’un eski yatırımcılarından Roger McNamee, “Bundan bir on yıl evvel bu şirketler yazılımları satarken, bugün kullanıcıların dikkatini satmaktadırlar” diyerek probleme bir başlangıç çizgisi çekiyor. Diyelim o denli olsun. Çok değil on yıl evvel başlasın bu süreç. Biz şimdilik, bu şirketlerin dikkati nasıl sermaye haline getirdiğine bakalım. İş modellerine baktığımızda ortak bir şeyler görmemiz kolaylaşır. Şirketler kullanıcıların neye en çok mühletle baktığını, hangi manzarayı dikkat dışı bıraktığını, en çok ne çeşit içerikleri beğendiğini, neye yorum yaptığını izlemekte ve kaydetmektedirler. Daha sonra kullandıkları algoritmalar aracılığıyla neyi sevebileceği, neyi sevemeyeceği hesaplanır ve gayeli reklamcılık doğrultusunda kullanılır. Algoritmalar bilhassa üç ana iş maksadını optimize etmek için kullanıcıya ne gösterileceğini hesaplar: Platformda kalmayı artırmak için iştiraki en üst seviyeye çıkarmak, mümkün olduğunca çok insanı platforma dâhil etmek, reklam satışını arttırmak. Hasebiyle internet aramaları ve platformdaki hareketler doğrultusunda reklam verenlere dikkatimiz satılmış oluyor ve şirket bunun için reklam verenlerden makul fiyatlar alıyor. Kullanıcıların platformlarda harcadıkları vakit bir gelir kaynağı olarak şirketlerin eline geçiyor. Yeni iktisadın yeni bankacıları böylelikle bu şirketler olmuş oluyor.
Her kullanıcıya yönelik sağlam kestirim modelleri yaratmak için, eldeki bilgiler daima olarak kaydediliyor, izleniyor. Bu tarafıyla bir özelleştirme alanı sunuyor üzere dursa da, tehlikeli bir durum bu. Bizi bir “filtre balonunun” içerisine hapsederek, daima görüşlerimiz doğrultusunda içerikle karşı karşıya bırakıyor. Farklılıkları yok eden, ayrışmaları, ayrılıkları pekiştiren bu süreç daima bize kendi yankımızı ulaştırıyor. Bir ötekine seslendiğimizde daima kendi sesimizi duyar hale geliyoruz. Bunun en açık örneklerini Brexit ve Cambridge Analytica örneklerinde görmek mümkün.
Pekala, belgeselin yayımlandığı mecra tüm bu süreçlerden münezzeh mi? Buraya kadar belgeselin gösterdiklerini teorik tabana çekerek açıklamaya çalışmış olsak da belgesele döndüğümüzde, aktarılan şeyin mecrasının aktarılan problemle çeliştiği görülmekte. “The Social Dilemma”, data madenciliği ve manipülatif teknolojinin toplumsal ömürlerimize ve ötesine sızması konusunda bize bir alarm sunmada elbette hayli tesirli lakin direktörün sinemasının kendisi incelediği fenomenden korunmuş değil. Çünkü sinema dikkati öteki bir halde algoritmalar aracılığıyla kullanarak artı kıymet üreten Netflix’te yayına giriyor. Yani sorunlu ve tehlikeli olarak görünen platformların öteki bir versiyonu olan ve beğenilerimizi şekillendiren bir platform olarak Netflix’te yayınlanıyor. Berbatlığın bir kusur değil, bir özellik olduğunu lisana getiren sinemada bu türlü bir dağıtım usulünün seçilmiş olması bir çelişki barındırsa da bu kapitalist üretim ve tüketim mantığına pek de ters değil elbette. Öte yandan eski şirket çalışanlarının bunu lisana getirmek için neden on yıllarca çalıştıklarını anlamak güç. Rüzgâr bilakis döndüğünde, platformların yarattığı tahribat konuşulduğunda bu sesleri işitmemizi de o denli. Bu seslere tereddütle yaklaşmak bir mecburilik oluyor böylelikle. Belgeselle ilgili bir yazıda Farell, bu “kaybolmuştum lakin artık bulundum, lütfen TED konuşmama gelin” hesapları çoklukla gerçek seyahatin birçoklarını özlüyor, demekte(5). Kısa bir aramayla şahitlerin neler yaptıklarına bakarsak, tehlike alarmını çalarak hayatlarını sürdürdüklerini, aktiflikten aktifliğe koştuklarını kolaylıkla görürüz. Pinterest’in eski genel müdürü ve Facebook’ta beş yıl boyunca para kazanma yöneticisi olarak çalışan Tim Kendall “Bu faydalı platformlar sayesinde dünya çapında manalı, sistemsel değişimler de yaşandı. Madalyonun öteki yüzü konusunda saftık bence” diyor. Kendall, eski durumunu “saflık” üzere sözlerle geçiştirmiş olsa da ekseriyetle edimlerini ahlaki tabana çekmeye çalışıyor eski çalışanlar. Böylelikle affı kolaylaştıran, bir birliktelik yaratmaya çalışan telaffuzun tohumları ekiliyor. Farell’ın dediği üzere “TED konuşmama gelin” sözünün bir yerini oluşturuyor bu durum. Bütün bu seslere tereddütle yaklaşarak belgeseli izlemek, toplumsal medya şirketlerinin iş modellerini öğrenmek bize bir şeyler sunuyor elbette. Ancak her şeyden evvel, her şey bu kadar alenileşmişken, aleniyken bu şirketlerin iş modellerini hakikat kullanması, bireyi koruyacak formda kullanıma sokulması için önemli türel düzenlemelere gereksinimimiz var. Yoksa bu “vampir” üzere gözünü her şeye diken şirketlerin uzun vadede ferdî ve toplumsal olarak yarattığı tahribat telafi edilemez durumlara yol açabilir.
Dipnotlar
- Şüküran, M. Ö. “Dikkat İktisadı ve Edebi Üretim” Varlık edebiyat ve kültür mecmuası, 1352. 2020. s.19
- Terranova, T. “Attention, economy and the brain.” Culture Machine, 13. 2012. s.2
- Goldhaber, M. The value of openness in an attention economy. First Monday, 11(6). 2006.
- Bilgi ve bağlantı teknolojilerinde Apple, IBM, Microsoft, Samsung, Oracle, Cisco, Intel üzere şirketler, telekomünikasyon bölümünde NTT, Vodafone, Verizon, Chine Mobile, Deutsche Telecom; internet bölümünde Google, Yahoo, AOL; toplumsal paylaşım siteleri olarak Facebook, Twitter, Instagram, Swarm üzere şirketler bu global akışta enformasyonu ve dikkati sermaye haline getiren şirketler olarak sıralanabilir.
- Farrell, M. (2020). The Prodigal Techbro. https://conversationalist.org/2020/03/05/the-prodigal-techbro/
Gazete Duvar
