İstanbul Üniversitesi Toplumsal Antropoloji Bölümü’nden mezun olduktan sonra on yılı aşkın bir müddet çeşitli yayınlarda muhabir ve fotomuhabir olarak çalışan Ulaş Tosun, dezavantajlı kümelerin belgesel fotoğraf bakışıyla hayatlarını anlatmalarına dayanan dört projede koordinatörlük yapar. Bu çalışmalar Öteki İstanbul ismiyle yayına dönüştürülür. Suriyeli savaş mağdurlarının İstanbul’unu anlatan birinci fotoğraf standı “Permanently Temporary” 2015’de Avusturya Konsolosluğu’nda açılır.
Birinci belgeseli “Afganistanbul”u 2018’de, birinci uzun metraj belgeseli “Merhaba Canım”ı bu yıl tamamlayan Tosun’la bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Bence gerçeğin kendisi birden fazla vakit birebir vakitte kültürel olarak oluşturulan kurgusal rollerin aksiyonlarının sonucudur. Gerçek tespitiyle kaydettiklerimizin kolektif kurmacayla bağlantısı merkeze alınırsa, sonları geniş bir hareket alanı da doğmakta. Kolektif kurgu karşısında belgesel direktörünün hali “sanatçı tutumu mıdır?” sorusu da varlığını sürdürmektedir.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada zahmet yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Tespitinize ek olarak belgesel dünyası içinde de üvey evlat muamelesi gören belgesel tipleri olduğunu gördüm diyebilirim. Belgesel elbet Türkiye’de konfor sunan bir üretim alanı değil esasen memleketin hali de ortada. Bunları çok önemsememek eldeki imkanlarla etkilendiğiniz öyküye dönmek bence uygun bir seçenek.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz? Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Buradaki iki soruya ve bir evvelki soruya birlikte yanıt verebilirim. Biçimsel olarak “Afganistanbul” ve “Merhaba Canım”ın klasik anlatısı var diyebilirim. Fakat “belgesellerin yalnızca klasik anlatımı olmalıdır” fikrine sahip değilim. Belgeselin ve misyonunun ne olduğunu tanımlama uğraşını kendimle alakalı görmüyorum. Belgeselin genel geçer bir tarifine ulaşmaktan daha çok kendisini belgesel olarak isimlendiren kayıtların yarattığı tesir ile ilgilenmeyi manalı buluyorum. İnternette ya da şenliklerde yayınlanan üretimlere ilgimi, ulaştırdıkları hisler belirlemekte. Her iki mecra içinde de pahalı bulduğum imaller var.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt alakasından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Yalnızca pürüzleri ile değil takviyeleriyle de egemenlerin belgeselle alakasını sorunlu bulmaktayım. Örneğin Nazi Partisi’nin Nürnberg mitinglerini kendisine sağlanan sınırsız imkanlarla sinemaya dönüştüren Leni Riefenstahl hem belgesel yapmış hem de Nazi Partisi’nin sevgisini kazanmıştır fakat insanlık hatalarına da ortak olmuştur. Bu tarihi örnekten günümüze emsal binlerce örnek daha bulunabilir. Öteki taraftan direkt baskı gören beşerler da bir o kadar vardır.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Yayın mecralarının çeşitlenmesi belgeselciler için de olumlu sonuçlar yaratabilir. Öbür taraftan şayet belgeselcinin sorunu sansür ya da belgesel cinsleri içinde oluşan hiyerarşi ile ilgiliyse yeni mecraların değişiklik yaratması mümkün değil. Belgeselcinin belgeseli nerede yayınlayacağını merkeze alması da sorun oluşturmakta. Fikirden mevzuya, teknikten kurguya her şey hedeflenen mecranın beklentisine nazaran şekillenmesi üretimin mükafata boğulmasını mümkün kılabilir, izleyici de “bol ödüllü film” koşullanmasıyla bir müddetliğine bu oyuna eşlik edebilir fakat birebir süratle hiç olmamış üzere unutulur.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
“Merhaba Canım”ın izleyici ile buluşmasını sağlamak için şenlik müracaatları vb. hala çok vaktimi alıyor. Denilebilir ki bir belgesel fakat gösterimleri bittiği vakit tamamlanır son gösterime kadar iş çıkarmayı sürdürür.
Gazete Duvar