Cornell Fleischer*
Cemal Kafadar**
Sanjay Subrahmanyam***
Çeviri: Kaya Şahin
Washington Post’un “Made by History (Bizi Yapan Tarih)” kısmında 20 Ağustos 2020’de “The Ottoman sultan who changed America (Amerika’yı/Amerika’nın tarihini değiştiren Osmanlı sultanı” başlıklı bir yazı yayınlandı. Altbaşlığında “Amerika’nın, Protestanlığın ve kahvenin İslam’a dayanan ortak bir tarihi vardır” üzere sansasyonel bir teze veren bu yazı Yale Üniversitesi’nin tarih kısmından Alan Mikhail tarafından kaleme alınmıştı. Mikhail, birebir vakitte geçtiğimiz günlerde ‘God’s Shadow’ (Zıllullah/Allah’ın Gölgesi) ismiyle çıkan, Osmanlı sultanı I. Selim’in biyografisinin de müellifidir. Washington Post’daki yazı hem temel olgu ve mantık yanılgılarıyla hem de vahim yorum yanlışlarıyla dolu olarak çıktı. Kendileriyle temasa geçtiğimiz “Made by History” editörleri ‘Biz gazetenin görüşler kısmına değil haberler kısmına dahiliz’ diyerek Mikhail’in yazısına cevaben yazdığımız metni yayınlamayı reddettiler. Editörler sağ olsunlar bize yazdıkları bildiride şunu da önerdiler: “Eğer Mikhail’in yazısında belli bir olgu kusuru varsa ve siz de bilhassa o yanlışa dair detaylı bilgi gönderirseniz gerekli düzeltmeleri yapmaya hazırız, zira yayınladığımız yazılarda olgu yanlışı olsun istemeyiz.” Yani, bir yazı çıktıktan sonra ona dair bir düzeltme yayınlamak mümkün değildir, yalnızca olgu yanılgılarına yönelik düzeltmeler yapılabilir. Bu yanıtı aldıktan sonra bizler de düzeltme ve tenkit yazımızı öbür mecralarda yayınlamaya karar verdik.
Mikhail’in Washington Post’daki yazısının görünürdeki niyeti “Osmanlı İmparatorluğu’nun ne olduğundan haberi bile olmayan Amerikalılar’ı” Osmanlı’nın son derece kıymetli olduğuna, Osmanlı tarihinin incelenmeye paha olduğuna ikna etmektir. Bizlerin bu niyete bir itirazı yok. Tıpkı biçimde, İslam’ı Batı’nın “tehditkâr ötekisi” olarak görmek yerine müslümanlar ile gayrimüslimler ortasındaki çeşitli ve karmaşık tarihi bağlantıları dikkate alma yolundaki görüşüyle de bir sorunumuz yok. Bizi rahatsız eden şey Mikhail’in bu görüşleri savunurken kullandığı prosedür ve önerdiği argümanların tarihçilik mesleğinin ciddiyetinden uzak olmaları. Bizler burada gazetede çıkan yazıdaki kimi problemlere odaklanacağız. Şunu da belirtelim ki tekrar kendisinin yazdığı Sultan Selim biyografisinde daha birçok problemli nokta bulunuyor. Bu biyografi ile ilgili işinin ehli bilim insanları tarafından yazılmış eleştirel değerlendirmelere şimdi pek rastlanmadığını da söyleyelim.
Mikhail, Washington Post’daki yazısında öncelikle vakti geçmiş bir yaklaşımı, “büyük adamların tarihini” benimsiyor. Sultan Selim’i Kristof Kolomb, Martin Luther ve Makyavelli’yle eşit seviyede karşılaştırırken bu şahıslara 16. yüzyıla istikamet veren en değerli bireyler, “dünyayı değiştiren” adamlar olarak bakıyor. Bu tarih anlayışı kişi kültlerine prim vermeyen tarihçiler tarafından çoktan terk edildi. Osmanlı İmparatorluğu’nun 1510’lu yıllardaki genişlemesi tek bir adamın hareketlerinin değil pek çok karmaşık siyasal ve askeri oluşumun karşılıklı etkileşimlerinin bir sonucudur. Ayrıyeten yayılmacı bir askeri figürü, bir siyaset düşünürü ve felsefecisiyle karşılaştırmak, onları bir nevi “Tarihin En İyileri” listesine yerleştirmek de aslında manasız bir harekettir. Tarih üzerine düşünürken “dünyayı en çok Einstein mı değiştirdi, Mao mu?” üzere sorulardan kaçınmak gerektiğini daha birinci sınıf öğrencilerine bile anlatıyoruz. Lakin Mikhail bu yola bir sefer girdikten sonra Protestanlığın ortaya çıkışı, Amerika’nın İspanyollar tarafından fethi, kahve tüketiminin küreselleşmesi üzere gelişmelerin hepsinin tek bir adam ve onun “dirayetli önderliği” tarafından belirlendiği görüşüne hapsoluyor. Bunu yaparken de olguları esnettikçe esnetiyor, kronoloji ve coğrafyayı hiçe sayıyor, bazen de büsbütün gerçek dışı sözlerde bulunuyor.
Olgulara dönecek olursak… Osmanlılar’ın 1516-17’den itibaren Hicaz’ı ve Kızıldeniz’i denetim altına aldıkları doğrudur, bu denetim bir ölçüde dolaylı yönetim biçimini alsa da. Ancak Osmanlılar o coğrafyanın tarihinde bir kırılma yaratmış olsalar da Selim’in “Akdeniz ile Hindistan ve Çin ortasındaki ticaret yollarını inhisarına aldığı” savı büsbütün yanlıştır. Asya’nın çeşitli yerlerinden gelen farklı farklı tüccarlar ki ortalarında gayrimüslimler de vardı, ismi geçen bu ticaret yollarında yalnızca 1510’lu yıllarda değil bütün on altıncı yüzyıl boyunca faaliyet göstermişlerdir. Keza Selim’in “Eski Dünya’nın bütün önemli deniz ve okyanuslarında limanlara sahip olduğu” sözü de gerçek değildir. Selim’in liman sahibi olmadığı yerlere örnek verecek olursak: Atlantiğin üstten aşağıya bütün Doğu kıyısı, Baltık Denizi, Basra Körfezi, Bengal Körfezi, Kızıldeniz hariç Hint Okyanusu’nun Batı kıyıları, Güney Çin Denizi, Japon Denizi, vesaire. Osmanlılar’ın yalnızca üç denizde limanı vardı: Karadeniz, Akdeniz, Kızıldeniz. Yani Mikhail’in bu bahiste söyledikleri kolay coğrafya bilgisini bile zirveden bakarak görmezden gelen laflardır, gülünecek derece manasızdırlar denilse yerindedir. Mikhail’in Washington Post’daki yazısında buna emsal daha pek çok argüman var. Örneğin, Osmanlı tarihinde uzman olan birisinin değil 1510’larda 1530’larda bile müslümanların imparatorluk nüfusunun çoğunluğunu teşkil etmediklerini bilmesi gerekir. (Elimizdeki nispeten hudutlu bilgilere nazaran imparatorluktaki 3,45 milyon haneden yalnızca 1,6 milyonu müslümandı.) Tıpkı formda, İslam tarihinde uzman olan birisinin bilmesi gerekir ki 1517 prestijiyle Selim’in “İslam dünyasındaki dini otoritesinin rakipsiz olduğu” savı son derece taraflı bir sözdür. Selim’in dini otoritesi yalnızca İran’da ve Irak’da değil müslümanların ağır olarak yaşadıkları Güney Asya ve Mağrip üzere yerlerde de tanınmıyordu. On altıncı yüzyılın ileriki yıllarında örneğin Mustafa Âli üzere önde gelen Osmanlı münevverleri bile Safeviler’in ve Babürlü imparatorluğunun halifelik ve hanedana dayalı hükümranlık hakkındaki duruşlarının meşruiyetini kabul eder hale gelmişlerdi. Mikhail, kitabında sergilediği üzere Memluk Sultanı ile Kahire’deki Abbasi halifeleri ortasındaki farkı bile bilmediğine nazaran bu üzere ufak tefek ayrıntıların kendisinin gözünden kaçmış olması şaşırtan değil.
Artık de Mikhail’in daha geniş argüman ve spekülasyonlarına eğilelim. Bu spekülasyonların biri Selim’in bir biçimde Protestan Reformu’nun ayakta kalmasını sağladığıdır. Mikhail’e nazaran bunun nedenlerinden birincisi Martin Luther’in “Hıristiyanlığın İslam karşısındaki zayıflığının Katolik Kilisesi’nin ahlaki bozulmasından kaynaklandığına” inanmasıdır. İkinci neden de Osmanlı korkusu nedeniyle Katolik iktidar sahiplerinin “Protestanlığın birinci kıpırtılarını bastırmaya yetecek kadar asker gönderememelerdir.” Burada ima edilen fikir Avrupa’ya kaygı saçtığı ve tehlike teşkil ettiği için Selim’in “hakkının” verilmesi gerektiğidir. Halbuki Mikhail başta bu tıp, yani tehditkâr öteki üzere, görüşlerin aksini savunduğu izlenimini vermişti okurlarına. Daha da kıymetlisi, bu argümanların her ikisi de bu hususlardaki ilmi araştırmalar tarafından desteklenmiyor. Hayatı boyunca Selim, Avrupa Hıristiyanlığı’ndan fazla kendi müslüman din kardeşlerine daha büyük bir tehdit teşkil etmiştir. Martin Luther üzerine son vakitlerde çıkan çeşitli çalışmaların da gösterdiği üzere Luther’in birinci yazılarına bakıldığında kendisinin Selim ve Osmanlılar üzerine o kadar da baş patlatmadığı görülür. Şarlken ve periyodu üzerine çalışan önemli araştırmacılar 1510’lu yılların sonlarında Avrupa’nın “küçük prensliklerden ve birbiriyle didişen kent devletlerinden [ayrıca muharrir bu kent devletlerini hereditary yani babadan oğula geçen yapılar diye tanım ediyor!] ibaret bir kıta” olduğunu yahut Protestanlığın ayakta kalması ve yayılmasının asıl âmilinin Selim olduğunu okuyunca herhalde oldukça şaşıracaklardır. Dahası bütün bunları başarmak da Selim’e yetmemişe benziyor. Gerçekten “Selim’in tesiri Avrupa ve Ortadoğu’nun da ötesine geçmiş, Atlantik üzerinden Kuzey Amerika’ya uzanmıştır.” Bu noktaya nereden varıyoruz? Zira “Selim’in buyruğundaki Osmanlı askerleriyle Kahire üzerine yürümesinden birkaç hafta sonra” Hernández de Córdoba (Selim’in ilerlemesini herhalde internetten görmüş olacak) komutasındaki bir İspanyol filosu Yucatán açıklarına varmıştı. Bu İspanyollar’ın zihinleri Selim’le, ruhları Osmanlı’nın hayaletleriyle dolu olsa gerek ki gördükleri bir Maya kentini nedense Memluklar’ın başşehri olarak bilmeye devam ettikleri Kahire’ye benzetmişlerdi. Meksika fatihlerinin asıl Osmanlı irtibatını çok sonra, 1541’de, Hernán Cortés’in başarısız Cezayir seferine katılmasında görüyoruz. O tarihte ise Selim çoktan ölmüştü. Selim’in geride bıraktığı asıl dini miras Protestanlıkla ilgili olmaktan çok Kızılbaşlara yönelik kanlı baskı siyasetleridir. Mikhail’in yapıtı üzere bir “üst-insan tarihinde” bu bahtsız olgulara yer olmayabilir fakat Black Lives Matter sayesinde devlet şiddetinin herkesin aklında olduğu bu devirde bunları hatırlamak durumundayız.
Nihayet kahve sorununa geldik. Mikhail’in tezine nazaran “parlak kırmızı meyveler veren bu bitkiyi birinci kere Selim’in askerleri Yemen’e girdiklerinde keşfetmişlerdir.” Bu keşfin akabinde da “bu tanelerden içecek yapmanın yolunu bulmuşlardır.” Beklenebileceği üzere bu argüman da açık bir biçimde yanlıştır. Belirli sayıda araştırmadan da görülebileceği üzere kahve ve kahve kullanımı müslümanlar ortasında daha on beşinci yüzyılda yaygınlaşmıştı, Etiyopya sakinleri ortasındaysa tahminen ondan da evvel biliniyordu. Kahve içmenin şeriata karşıt olup olmadığı Osmanlı fethinden evvel Mekke, Medine ve Kahire’nin âlimleri ortasında tartışmalara bahis olmuştu bile. Kahve kullanımının yaygınlaşması Osmanlı siyasetinin değil bir dizi özel teşebbüsün sonucudur. “Ticareti jeopolitikaya tahvil eden, dünyanın birinci kitlesel tüketim eserlerinden birinin piyasa sürümünü inhisarına alan birinci insan bir Osmanlı sultanıydı [yani Selim’di]” üzere bir sözün hiçbir destek noktası yoktur. Selim ile kahve tüketimi ve bu tüketimin yaygınlaşması ortasında direkt bir ilinti kuran tek bir evrak bile mevcut değildir. Hatta Selim’in hayatında kahveyi tadıp tatmadığını, kahve diye bir şeyden haberdar olup olmadığını bile bilmiyoruz. Bu ilinti gerçek ile fantezi, hakikat ile “birazcık abartma” ortasına çizgi çekmeyi bilemeyen günümüzün bir tarihçisinin icadıdır.
Ne tarihçi meslektaşlarımızın zihinlerini okuyabiliriz, ne de on altıncı yüzyıl başlarında karar sürmüş bir padişahın zihnini. Muteber bir kurumda çalışan bir tarihçi hangi saiklerle palavralar, yarım hakikatler ve saçma sapan spekülasyonlarla dolu bir yazı muharrir, onu da bilemiyoruz. Washington Post üzere bir gazetenin neden bu türlü bir yazıya yer verdiği, o yazıya gelen yanıtları ise yayınlamamayı tercih ettiği sorusu üzerine düşünmemiz lazım. Bu noktada emin olduğumuz şey bu türlü bir saçmalığın tarih diye gösterilmesinin tarihçilik algısına ziyan verdiğidir. Aslında palavra haberler çağındayız. Üstüne bir de “uydurma tarihe” gereksinimimiz yok, hele “uydurma global tarihe” hiç yok.
*Professor of History and Near Eastern Studies, The University of Chicago
**Professor of History and Turkish Studies, Harvard University
***Distinguished Professor of History, UCLA
Makalenin farklı ve daha uzun İngilizce bir versiyonu için bkz:
Gazete Duvar
