Deniz Tekin
Roma İmparatorluğu devrinde hudut garnizonu olan Zerzevan Kalesi, Diyarbakır’daki en değerli Roma yapıtlarından birisi olarak kabul ediliyor. Diyarbakır ile Mardin ortasında, Çınar ilçesine bağlı Demirölçek Mahallesi hudutları içinde yer alan kalenin tarihi milattan evvel 882 yılına kadar dayanıyor.
Kalede, Roma Dönemi’nde milattan sonra 3. yüzyılda (MS 198-235) askeri yerleşim inşa edilmiş ve bu yerleşim 639 yılında İslam ordularının fethine kadar kesintisiz kullanılmış. Roma’nın doğu hududunda, antik ticaret yolu üzerindeki stratejik bir dorukta kurulan kale, sahip olduğu tarihi miras nedeniyle 2020 yılında UNESCO Dünya Mirası Süreksiz Listesi’ne alındı.
Kalede 2014’ten beri yapılan hafriyatlarda keşfedilen Mithras Tapınağı, saklı geçitleri, kiliseleri, surları, villaları, su sarnıçları, kaya mezarları ve su kanallarıyla tarihe ışık tutuyor. Kalede 60 yıl sürmesi planlanan hafriyatlarda keşfedilmeyi bekleyen tarihi yapı ve eserler tarih meraklılarının ilgisini çekiyor. Zerzevan Kalesi, yurtdışından da pek çok kişi tarafından ziyaret edildi.
TEMO’NUN KUŞAKLAR UZUNLUĞU SÜREN KISSASI
Kalede bulunan kıymetli eserler ortasında bir kova da bulunuyor. Kova, 125 yıldır İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergileniyor. Ünik (tek, eşsiz) eserler ortasında yer alan 1500 yıllık vaftiz kovasının İstanbul’a nasıl geldiği ise bilinmiyor. Kovanın nasıl bulunduğu ise Zerzevan köylüleri tarafından kuşaklardır anlatılıyor.
639 yılında fethedilen kale, eski değerini yitirince asırlarca boş kaldı. Daha sonra 1890’lı yıllarda kimi aileler gelip buraya yerleşti. Kalenin içinde yaptıkları meskenlerde yaşayan ailelerin nüfusu vakitle arttı ve kale, yaklaşık 17 haneli bir köye dönüştü, Zerzevan köyü olarak isimlendirildi. Nüfusun artması, su düşüncesi, ömür koşullarının zorluğu üzere nedenlerle köylüler, 1967 yılında Kale’nin 2 kilometre ilerisine taşınarak burada yeni ismiyle Demirölçek, eski ismiyle Zerzevan köyünü kurdu.
Temo, kalede yaşadığı sırada vaftiz kovasını bulmuş olmalı… Köye bir çerçi gelinceye kadar Temo’nun bulduğu kovanın yüzüne kimse bakmamış birinci vakitler. Çerçi, Temo’nun hayvanlarına su vermek için kullandığı kovaya karşılık bir çift çarık vermiş Temo’ya. Köylüler daha çok, kovanın kıymet biçemedikleri bir çift çarık karşılığında takas edilmesiyle ilgilenmiş. Zira çarık yepyeniymiş ve Temo’nun tesadüfen bulduğu kova, yıllar içinde kararmış ve yalnızca hayvanlara su vermek için kullanılmıştı o güne kadar. Kovanın bir çift çarıkla takas edilmesi, köylülerin uzun kış gecelerinde toplandıkları konutlarda yaptıkları sohbetlerin konusu olmuş, jenerasyondan nesile aktırılarak günümüze kadar gelmiş.
.
KÖYDE TEMO AİLESİNDEN KİMSE YOK
Zerzevan Kalesi’nde bulunduktan sonra bir çift çarık karşılığında çerçiye satıldığı söylenen vaftiz kovasının kıssasını dinlemek için Demirölçek köyüne gittim. Köy sakinlerinin “alim”, “bilgili” olarak bahsettiği 71 yaşındaki Abdullah Arslan ile görüştüm. Arslan, 1949 yılında Zerzevan Kalesi’nde doğduğunu ve 17 yaşına kadar burada kaldıktan sonra ailesiyle birlikte Demirölçek köyüne taşındığını söylüyor. Bugüne kadar varlığını koruyarak gelebilmiş olan büyük kilisenin vaftiz kovasını bulduğu söylenen Temo’nun, Osmanlı periyodunda yaşadığı bilgisini veren Arslan, “Temo’nun ne vakit öldüğünü Allah bilir. Lakin Osmanlı devrinde yaşamış. Benim dedemin kız kardeşinin oğluymuş. Vakitle kardeşler evlenip ayrılınca tabi soy bağımız da zayıflamış. Biz onun torunlarına Mala Temo (Temo’nun ailesi) diyoruz. Şu anda köyde o aileden yaşayan kimse yok. Her birinin, ülkenin bir tarafında yaşadığını biliyorum” diyor.
TEMO, KOVAYI TESADÜFEN BULDU
Arslan, Temo’nun bulduğu kova ile ilgili köyde konuşanları ise şöyle aktarıyor: “Babam, dedem ya da köylüler bir meskende toplandıklarında, köye bir konuk geldiğinde ‘Temo’nun bir çift çarık karşılığında çerçiye verdiği kova antika çıkmış’ diyorlardı. O vakit çocuktum. Konuşulanları dikkatle dinlerdim. Anlattıklarına nazaran Temo, Zerzevan Kalesi’nin içindeki konutunda hayvancılık yapıyormuş. Temo, meskenlerinin damının kışın akmaması, konutunun içinin sıvanması için kalenin içindeki toprağı kazarak dama taşıyormuş. Toprağı kazarken antika kovayı bulmuş. Eskimiş, siyahlaşmış kovanın antika olduğunu bilmiyormuş. Bu kova ile hayvanlarına su taşıyormuş. Tavuklarının su içmesi için kovaya su doldurup konutunun önüne bırakırmış.”
SONRA KÖYE BİR ÇERÇİ GELDİ
Arslan, “Sonra köye bir çerçi gelmiş” diyerek anlatmaya devam ediyor. Arslan, Mardin’den gelen ve köyleri gezen, çerçilik yapan kişinin gayrimüslim olduğunu belirterek, “Temo’nun konutunun önünde duran, üzerinde haç işareti ve yazı bulunan kova çerçinin dikkatini çekmiş. Kovayı inceledikten sonra bunun antika (tarihi eser) olduğunu anlamış. Çerçi, kovayı bulan Temo’ya ‘Bunu bana satar mısın?’ diye sormuş. Bu kovanın antika olduğundan habersiz olan Temo da çerçiye ‘Bana bir çift çarık verirsen ben de sana kovayı veririm’ demiş. Çerçi de bunu kabul etmiş, kovayı ondan alıp götürmüş. Fakat kovaya ne yaptığından, nereye götürdüğünden kimseye bahsetmedi” diyor.
.
KOVANIN KISSASI TABIR OLDU
Arslan, “O periyot okuma yazma bilen insan yok denecek kadar azmış. Temo, kovanın antika olduğunu bilseydi bir çarık karşılığında vermezdi” diyor. Lakin kovanın takas edilmesi daha sonra bir tabir olmuş köylüler ortasında. Alışveriş ya da pazarlıklarda kullanılan tabir için, “Biri köyde bir şeyi değerli satmaya çalıştığında, fiyatı değerli bulan kişi, ‘Ne oldu, bu Temo’nun kovası mı?’ diyerek reaksiyon gösterirdi” diyor Arslan.
Arslan, fotoğrafının çekilmesine müsaade vermiyor. Nedenini sorduğumda ise önemli bir ses tonuyla “Öyle, sevmiyorum. Ben kovanın öyküsünü anlattım, yeter” karşılığını veriyor.
KOVA KİLİSEYE BAĞIŞLANMIŞ
Bizans Sanat Tarihi Uzmanı Brigitte Pitarakis’ın yazdığı ‘Hayat Kısa, Sanat Uzun-Bizans’ta Sifa Sanatı’ (PITARAKIS 2015, sf. 354-355) isimli kitabında kova ile ilgili yer alan bilgilere nazaran, İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen vaftiz kovasının müzenin envanterine giriş kaydı 1895 olarak gösteriliyor. Fakat kovanın ne formda müzeye geldiği konusunda kitapta bir bilgi yok.
Kovanın yüzeyi, beşinci-yedinci yüzyıla tarihlenen gümüş prototipleri taklit edilerek kalaylanmış. Konik gövdeli olan kova, düz bir tabana ve hareketli bir kulpa sahip. Kemerler altında bir haç motifle benzeme, kazıma ve baskı tekniğiyle elde edilmiş. Bu eser, av sahnelerinin ve mitolojik temalarının baskı tekniğiyle işlendiği altıncı yüzyıla ilişkin geniş bir bakır alışımı kova kümesine ilişkin. Yıkanmada kullanılan çok sayıdaki örnekten farklı olarak bu kova bir kiliseye bağışlanmış ve büyük olasılıkla ayinlerde kullanıldığı belirtiliyor.
Kovanın üstünde eski Yunanca lisanında “ΥΠΈΡ ΕΥΧΉC ΚΑΙ CΩΤΗΡIΑC ΑΝΤΙΠAΤΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΤOC ΤΟY ΟIΚΟΥ ΑYΤΟY ΚY¬ΡΙΟC ΦΥΛAΞΙ CΑΙ” (Antipatros’la ailesinin dileğinin -veya adağının- kabul edilmesi ve selameti için. Ilah sizi korusun) yazıtı yer alıyor. Kalede bugüne kadar varlığını koyarak gelen büyük kiliseye ilişkin olduğu kestirim kovanın yapılış tarihi, kilisenin inşa tarihiyle birebir periyot olan M.S. 6. yüzyıl olarak gösteriliyor.
Aytaç Coşkun
KOVA DİYARBAKIR’A GETİRİLECEK Mİ?
Zerzevan Kalesi Hafriyat Heyeti Lideri Doç. Dr. Aytaç Coşkun, yapıtın kalede şu ana kadar varlığını koruyarak gelmiş büyük kilisenin vaftiz kovası olduğunu düşündüklerini söyledi. Coşkun, “Bu kovanın Türkiye’de birebir gibisi yok. Vaftiz kovaları var ancak Zerzevan’dakinin özel bir eser olduğunu düşünüyoruz” diye kaydetti.
Coşkun, kovanın nasıl kaleden çıktığı, İstanbul’a nasıl gittiği konusunda köylülerin anlattığı kıssa dışında öteki bir bilginin bulunmadığını söyledi. İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde olan kovanın tekrar Diyarbakır’a getirilmesi için Zerzevan Kalesi Hafriyat Heyeti olarak rapor hazırlayıp Kültür ve Turizm Bakanlığı’na başvuracakları bilgisini veren Coşkun, “Vaftiz kovasının Zerzevan Kalesi’nden gittiğini biliyoruz. Zira İstanbul Arkeoloji Müzesi’nin envanterinde geldiği yıl olarak 1895, geldiği yer olarak ise Diyarbakır Zerzevan Kalesi geçiyor. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na iletilmek üzere şu anda gerekli yazı ve raporları hazırlıyoruz. Tekrar Diyarbakır’a getirilmesi için gerekli teşebbüslerde bulanacağız. Kovanın buraya getirilmesi konusunda umutluyuz” dedi.
KAYNAKÇA
Fotograf ve Kova’nin özellikleri hakkındaki bilgiler, “PITARAKIS, B. 2015, Hayat Kısa, Sanat Uzun – Bizans’ta Şifa Sanatı / Life Is Short, Arka Long – The Arka of Healing in Byzantium, Pera Müzesi Yayını 73” kitabından alınmıştır.
Gazete Duvar
