Türkiye’de onlarca tarikat var. En yaygın olanlar Kadiriliğin ve Nakşibendiye’nin çeşitli kolları. Süleymancılar üzere tarikat olmayan diyaneti cemaatler de bulunuyor. Birbirleriyle de yarışma eden bu toplulukların devlet içinde ne kadar laf sahibi oldukları bilinmiyor. Lakin “biri güç kaybedince gayrısı geliyor” algısı güçlü. Hususun siyasi ayağı üzerine onlarca kitap yazıldı. Ve ama tarikat ve cemaatlerin bayanların hayatındaki rolü çok gündeme gelmedi.
İstanbul’un kimi semtlerinde -ki bunlar daha çok fakir mahalleler- yaşayan hatunlar bu topluluklar aracılığıyla diyaneti sohbetlere katılıyorlar. Konuştuğumuz bir hatun, “Kadınların birçok okuma yazma bilmeyenler. Onların da cürmü günahı yok zira o denli bir etrafta doğmuşlar. Toplumsal aktivitesi olmayan, okuma yazması olmayan bir bayanın, kocasına her gün yemek yapmak ve evlat doğurmak zorunda olan bir bayanın nasıl bir hayatı olabilir?” diyerek anlatmaya başlıyor. Bir öteki hatun da emsal formda, “Ancak oralarda statü elde edebiliyorlar” diyor.
Konuştuğumuz bayanlar yıllarca bu yapıların içinde olup sonra bir halde ayrılmışlar. Anlattıkları kimi şeyleri yazmamamızı rica ediyorlar: “Buradan anlaşılır benim olduğum. Yazma…”
‘RÜYALARLA MERTEBE ATLIYORDUK’
İstanbul’da yaşayan, orta yaşlarda bir hatun anlatıyor: “Hem yeni arkadaş ortamları hem de öbür semtleri görebilme talihi. Birçok hatun yaşadığı muhitten gelgelelim bu sayede çıkıyor. Hem kocaları da müsaade veriyor. Cemaatler hatunların statü alabildiği, topluluk tarafından hesabının sorulmadığı, takdir edildiği meydanlar. Saygınlık elde etme yanı orası. Bir ana çok süratli bir biçimde kız evladının Kur’an kursuna gitmesini istiyor. Zira bu validenin takdir edilmesine neden olur. Kısa yoldan elde edebileceği bir statü sağlıyor. Bir gururlanma hali oluyor. Benim bu türlü oldu.”
11 yaşında sübyan mektebiyle başlamış. Oradan başlıyor anlatmaya:
“Sabah namazından sonra serimizin üstüne çökerdik, elimizi kalbimizin üzerine koyar, birden fazla defa uyuyaya kalırdık, hayalimizde Süleyman Hilmi Tuna Han’a ulaşmaya çalışırdık. Her geçen gün ona ne kadar ulaşabiliyorsak, onu ne kadar görebiliyorsak o kadar ilerlemiş oluyorduk. ‘Rabıta’ bizim Allah’ın huzurunda kabulümüzdü bir alanda. Bir ölüyle onların deyimiyle muhabereye geçmek… Imamımıza hayalimizi anlatıyorduk. Imamımız da tahlil yapıyordu. Bu hayallerle mertebe alıyorduk. Sonrasında ‘hoca’ oluyorduk. Ben erişemiyorum demiştim. Küçüğüm. Oyun çağı diyorlar ya… Allah beni sevmiyor, istemiyor, Allah beni ne vakit sevecek diye düşünürdüm.”
‘10 YAŞINDA EVLATSIN, KURT AYIKLIYORSUN’
İtaat etmeyen her evladın dayak yediğini söylüyor: “Küçük, yürüyen hayvanlardan hâlâ nefret ediyorum” diyor ve sebebini paylaşıyor:
“Bazı kurumlar yurtlara ekmek bağışlar. İki gün öncesinden kalmış ekmekler. Kuru ekmek orada Allah’a şükür etmenin bir temsiliydi. Kuru ekmeği yemediğinde ‘çık, yeme’ diyordu, inat edersen dayak yiyordun. Kur’an’ı makamlı, tecvidli (usüllü) okumayınca da ceza alır, dayak yandık. Ellerimi uzatırdım. Alışmıştık da… Sabahları kepçeyle ranzalara vura vura bizi sabah namazına uyandırırlardı. Uykumuz kaçsın diye. Yurda evlatlar yesin diye yemek getirirlerdi. Imamlar bu yemekleri kendilerine ayırır asla paylaşmazlardı. Onların kişisel buzdolapları vardı. Koca koca tencerelerde makarnaları, çorbaları biz yapardık. En unutmadığım şey… Bakliyat çuval çuval geldiği için kilere bırakılırdı ve kurtlanırdı tabii… O kurtları ayıklayıp, çorba yapardık. Hâlâ nefret ederim küçük, yürüyen hayvanlardan. 10 yaşında evlatsın ve kurt ayıklıyorsun. Bunlar aklıma geliyor… İntikam, hınç üzere hislerim yok lakin evlatların bu üzere mahallerden uzak durabilmesi için her şeyi yaparım. Tarikatlar, cemaatler sınıfsal da bir sıkıntı. Fakir ailelerin kız evlatları o kurslara veriliyor. Resmen karanlık bir kuyu orası… Daima eziyet gibi… Hayattan tat almak, ahirete ihanet etmek üzere, imanı zayıflatan bir şey üzere. Çocukken bunu öğreniyorsun. Kız evlatlarının okumasının müsaadesi yoktu. Artık açık tedrisatta okumaya müsaade veriliyor.”
‘DUŞ YASAKTI, BİRBİRİMİZLE CINSÎ MÜNASEBETİMİZ OLDUĞUNU SÖYLERDİ’
20’li yaşlarında gayrı bir tarikata geçmiş. “Arayış içindeydim” diyor. İstanbul’un bir semtinde 12 ay kaldığını anlatıyor:
“1 yıl medrese eğitimi aldım. Ben vakıfeydim. Evlenmemek koşulu vardı. Kendini vakfediyorsun, rahibe gibi… 12 ayda toplasan tahminen 10 sefer dışarı çıkmışımdır. İki katlı, dubleks bir mekandı. Üst kat yatakhane, alt katta iki sınıf vardı. Küçücük bir konumda, 10 bayandık. Bütün cemaatlerde bu türlü. Eğitim aldığınız devirde en ziyade ayda bir dışarıya çıkma hakkınız vardı. Televizyon hala yok. Ben cep telefonu kullandığım için, Facebook sahifem olduğu için tekraren kere uyarıldım. Fotoğraf koymak yasaktı. Hala yasak. Başımızda olan bayan feciydi. Bugün hâlâ ona karşı öfke duyuyorum. Ruhsal şiddetini hala unutamıyorum. Her hafta kaç kere duş aldığımızı hesaplardı. Birbirimizle cinsî münasebetimiz olduğunu öne sürerdi sık duş aldığımız için… Yaz ayında bile ‘haftada birden çokça duş almayacaksınız’ demişti. ‘Görmediğim yanlarda ilgi yaşıyorsunuz’ derdi. O denli bir yurtta kalıyorsunuz ki banyonun camları dahi boyanmış oluyor. Her şey planlı. Sana ilişkin tek devir yatakta uykuya daldığın hengam.”
“Geldiğim noktada anamın de ürktüğünü fark ettim. Geniş pardesüler giyerdim. Her cemaatin kendine nazaran bir giyim biçimi vardır. Hepsinin farklı münferittir. Bugün sokakta gördüğüm hatunun kıyafetinden hangi cemaate mensup olduğunu anlayabiliyorum. Erkekler kamufle edebiliyorlar kendilerini.”
Konuştuğumuz bir diğer hatun “ses kaydından” korktuğu için anlatmak istemiyor. “İslami bir sıkıntı. Öbür konumda o ses kullanılırsa” diyor. Şu kadarını paylaşabiliyor: ‘Bir pardesü tutturdular. Ölçüleri verdiler. Bir başladılar diktirmeye artık ardı gelmedi. Yok bu olmadı, 1 metre 10 cm. olacak. 3 cm. pilesi olacak. Diktirdim iki tane ‘yok bunlar olmamış’ dediler.” O da ayrılma kararı almış devranla.
‘ÖLÜNÜN YIKAYICIYA TESLİM OLDUĞU ÜZERE TESLİM OLACAKSIN DİYOR’
Bir diğer hatunla telefonla konuşuyoruz. “Konya’da Seydişehir var. Hacı Abdullah Efendi’nin kabri… Edirnekapı’da yatan Yönenli Mehmet Efendi var. Silsile oradan geliyor. Silsilenin en başı Hz. Ebubekir efendimiz” diyor. “Tasavvuf yolu çok şık bir yol aslında” diye ekliyor. “Öğretmenin sana öğretiyor, sen de öğrencilerine…”
Hoş başladığını söylediği bu yolda devranla başında soru işaretleri uyanmaya başlamış lakin konuşmasının ahir tasavvuf yolundan vazgeçmediğini bilhassa belirtiyor.
“Kur’an’ı öğrenmek maksadıyla gittim. Devranla beni içlerinde görmek istediler. Hatunların birçok okuma yazma bilmeyenler. Onların da günahı günahı yok zira o denli bir muhitte doğmuşlar. Çevre aktivitesi olmayan, okuma yazması olmayan bir kadın… En ziyade kocasına her gün yemek yapmak ve evlat doğurmak zorunda olan bir bayanın nasıl bir hayatı olabilir? Bu türlü ortamlara giriyor. Girdiği anda da her şeye sonuna kadar kanıyor. Dernek kurmak üzere düşün… İnan ki üç bayan toplarım, üç kez ‘Allah’ diye bir bağırırım, bir ağlarım ondan sonra ne olur biliyor musun, o üç bayan 15 bayan olur bir dahaki haftaya. Allah’a inanan bir insan olarak bu kadar yalan konuşulabileceğine inanmıyorsun. Benim yıllarca içlerinde kalma sebebim buydu. En kolayı sana diyor ki: ‘Mürşidi olmayanın mürşidi şeytandır.’ Mürşit hoca demek, kılavuz demek. Cennete kavuşmak için mürşide muhtaçlığın var, şayet yoksa şeytan seni daha çabuk kandırır. Seni bu türlü bağlıyor. Ondan sonra meyyitin yıkayıcıya teslim olduğu üzere ‘teslim olacaksın’ diyor. Teslim olmazsan istersen bu yolda 50 yıl kal, hiçbir maksada ulaşamazsın diyor. Bir insan Allah’a teslim olur değil mi? Peygambere bile teslim olmaz. Gerçek mürşitse amenna, değilse ne yapacaksın? Soru işaretleri vardı başımda lakin beni şeytan mı kandırıyor diye düşünüyordum. (Ayrılma sebebini anlatıyor. Bu kısmı kimliğini açık edebilir diye yazmıyoruz) Kendin uzaklaştığın vakit sana ‘sen kendin çıktın’ demiyorlar. Artta kalan cemaate diyorlar ki, burası peygamberin kürsüsü, bir yanlışı vardı demek ki ilahi bir formda uzaklaştırıldı. Bir ağ kurulmuş, benim mahallede 3-4 hatun görevlendirilmiş. Yeşilpınar’da bir hatun, Gazi’de bir hatun, Arnavutköy’de bir kadın… Çatalcalara kadar kol var. 70’den çokça kürsü var. Kürsü dediğim mahalleler. 70’den ziyade görevlendirilmiş hatun var. Onun ismi da ‘ders başı’ oluyor. Ders başı dediğim kimseler büyük imama sormadan çarşıya pazara bile çıkamazlar. Her şeyi ona soruyor lakin her şeyi… Bizimkisi bayanlardan oluşuyordu. Mürşidimiz bayan. Başkaları hatundan mürşit olmaz diyor. Hatundan muallim var, astronot var neden mürşit olmasın? Hatun Allah’ın kulu değil mi? Ayrıldıktan sonra beni kimse aramadı. Bir hatun gönderdiler yalnızca. Her şeyi anlattım. Seni şeytan kurcalıyor dedi. Şu anda bana selam vermiyorlar. Düşlerin anlatıldığı tarikatlar var. Bizde yoktu. Eşek gördüm diyorsun, o sana bağırıyor, çağırıyor. Bu mahallede görevlendirilen bayan kendinden 30 yaş büyük bir hatunu azarlıyor mesela. Hayalinde gördüğü şey için, günah işledin sen, işaret bu diye. Bunlara inananlar var. Ben yolumdan çıkmadım, uzaklaşmayı tercih ettim. Samimi mürşidi bulana kadar yürüyeceğim.”
AYŞE ÇAVDAR: TARİKATLAR ADANMIŞLIK VE SADAKAT VELEV
Ayşe Çavdar.
1992 yılından itibaren Yeni Şafak, Memleket, Yeni Yüzyıl, Nokta, Atlas, Aktüel üzere yayınlarda muhabir ve editör olarak çalışan, doktorasını Viadrina Üniversitesi’nde kültürel antropoloji kolunda yapan Artı Gerçek muharrirlerinden Ayşe Çavdar öncelikle tarikat ve diyaneti cemaatlerin ortaya çıkış sebeplerini anlatıyor:
“Yalnız İslam’da değil, her diyanette tarikatlar ve cemaatler, içinde bulundukları devir diliminde datalı diyanetin, hukukun ve devletin merkezi otoritesine lokal meydan okumalar olarak ortaya çıkar ve sonra yayılırlar. O yüzden çıkış noktasında her tarikat, her cemaat isyankârdır lakin kalabalıklaştıkça kendisi de bir hegemonik girişime dönüşür. Her neye muhalefet olarak çıktıysa onun alanını almaya, yapamıyorsa onun altını oyarak, adeta kemirerek kendi hayat yerini genişletmeye koyulur. Bunun için de muhalefet ettiği merkezi otoritenin eksik-gedik bıraktığı işlere talip olur, o yapıya zayıf noktalarından dahil olmanın yoludur bu. Fakirlere yardım, esnaf arası dayanışma, evlatlara eğitim, sıhhat hizmetleri, mahallenin dirlik tertibi, gençleri ‘everip’ yuva sahibi etme, münasip bir semtte konuta, öldürmeyecek kadar maaşla bir işe yerleştirme, artık aklınıza ne geliyorsa… Türkiye’de tarikatlar ve cemaatler 1990’larda, o devrin bunalım koşullarında devletin gücünün yetmediği, esasen çok da umursamadığı hane halkları için tahliller üreterek büyüdüler. Dergâhlarda, camilerde kurulan dayanışma sandıkları iflas eden esnafın problemini çözdü, çalkalanmakta olan bankacılık bölümüne ezdirmediler kendi müritlerini ve takipçilerini. Birçokları birinci işlerini o dayanışma sandıklarından aldıkları paralarla kurarak piyasa aktörüne dönüştüler. Buna karşılık dayanılmaz bir sadakat ve adanmışlık sundular tarikatlarına ve cemaatlerine. Tarikatlar ve cemaatler siyasi müzakerede ellerini bu türlü güçlendirdiler.”
Çavdar, “Yoksulların ve hatunların zatî hayatlarındaki karşılıkları da buradan yola çıkılarak bulunabilir” diyor ve bunu şöyle açıklıyor:
“Tarikatler bayanlar için saygınlık, korunaklı olarak öteki mahalleleri görme, öteki bayanlarla tanışma, hasebiyle sonlandırılmış da olsa kendisininkinden daha geniş bir hayata açılabilecekleri kanallar sunarlar. Buna karşılık adanmışlık ve sadakat isterler. Her bir mürid tarikatın hem ekonomik hem siyasi işlerinde insan kaynağını oluşturur. Mürit, tarikat/cemaat için hem siyasi merkeze muhalefetini ya da onunla müzakeresini yürütürken güç alacağı kalabalığın bir modülüdür hem de daha da çok insan ‘kazanmak’ için kullanacağı insan kaynağı, yani ‘agency’dir. Her bir mürit, tarikatın/cemaatin siyasi ve ekonomik hudutlarını ve yarışma gücünü kendi hayatının kapsamı ve liyakati ölçüsünde genişletir.”
BERRİN SÖNMEZ: ‘SPİRAL YÜZÜNDEN ABDESTSİZ GEZİYORSUNUZ’ DENİLDİĞİNİ DUYDUM
Gazete Duvar müelliflerinden Berrin Sönmez ise mahallerdeki bu ‘ağları’ şu laflarla kıymetlendiriyor:
“Mutaassıp muhitlerde bayanların hiçbir formda toplulukla birey olarak toplumsal alaka geliştirmesine müsaade verilmiyor. En ziyade bayanlar ailelerinden mahalle camisindeki Kuran kursuna gitme müsaadesi alabiliyor. Orası da bir toplumsallaşma ortamı oluyor lakin bu saklı cemaatlerin kendi içerisinde oluşturdukları ağlar sorununu ben daha çok Fethullah Gülen cemaatinden hatırlıyorum. Oradan bildiklerimiz de var. Mahsusen bayanların sıradan beklentilerinin günah sayıldığı, onlardan uzak tutulduğu yapılardı. Bir arkadaşımın katıldığı sohbette, hatun imam ‘Spiral taktırıyorsunuz. Bu spiraller yüzünden gusül abdestsiniz kabul olmuyor. Abdestsiz geziyorsunuz’ demişti. Arkadaşım telaşla ‘gerçekten bu türlü mi’ diye sormuştu. Vücudun 12 cm içindeki rahimden bahsediyoruz. Gusül abdesti vücudun dışının yıkanmasıdır. Alakası yok… Hatunları bu form denetim altında tutuyorlar.”
Berrin Sönmez.
‘MUHAFAZAKARLARI KAZANMAK ZORUNDA DEĞİLİZ LAFLARI DUYUYORUM’
Sönmez konuştuğumuz bayanlardan birinin bayan uğraşına getirdiği, “Bu mahallelerdeki hatunlardan bihaber bayan savaşı mi var sahiden?” eleştirisini ise şöyle pahalandırıyor:
“Yıllardır hatun hareketinin içindeyim. Severler, olmamı da isterler lakin ona karşın ‘muhafazakarları kazanmak zorunda değiliz’ üzere laflar duyuyorum. Az evvel katıldığım içtimada da duydum. Topluluğun her kısmının desteğini almak zorundayız. O denli bir lüksümüz yok. Kendi konforlu sahalarımızda kendi kendimizi tatmin edecek halde yaşama isteği… Bu da münferit bir gettoda yaşama isteği. Başşehir Hatun Platformu’nda daima gettolarda çalıştık. Çoklukla Kuran kurslarına gelen hatunlarla yaptık çalışmalarımızı. Bizim dışımızda oralarda çalışan örgüt görmedim. Ta ki Suriyeli göçmenlerin gelmesi ve AB fonlarının göçmenlerle ilgili çalışmalara verilmesiyle bu durum değişmeye başladı lakin göçmenler özelinde kaldı. Birebir muhitteki yerleşiklerle çalışmalar hala yapılmıyor.”
Gazete Duvar